*Του Τάκη Κατσιμάρδου –
«Το Εικοσιένα. Έχουμε ως τώρα την ιστορία του; Φοβάμαι πως όχι. Τη μυθολογία του; Φοβάμαι πως ναι».
Πολλά έχουν αλλάξει και ανατραπεί από τότε που ο Κωστής Παλαμάς έκανε αυτή την πολυσήμαντη επισήμανση. Παρόλα αυτά εξακολουθεί ακόμη να παραμένει προς κατάκτηση το σολωμικό: «το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό». Αρκετοί βασικοί μύθοι γύρω από την Επανάσταση καλά κρατούν για ένα μέρος των νεοελλήνων ως τις μέρες μας.
Στον πυρήνα τους βρίσκεται, συνήθως, η ανακήρυξη της θρησκείας σε βασική κινητήρια δύναμη. Η Επανάσταση του 1821 είναι «διπλή εθνική και θρησκευτική πανήγυρις». Άλλωστε η καθιέρωση, με οθωνικό διάταγμα το 1838, προσδίδει με σαφήνεια αυτό το χαρακτήρα: «Θεωρήσαντες ότι η ημέρα της 25 Μαρτίου, λαμπρά καθ’ εαυτήν εις πάντα Έλληνα διά την εν αυτή τελουμένην εορτήν του Ευαγγελισμού της Υπεραγίας Θεοτόκου, είναι προσέτι λαμπρά και χαρμόσυνος δια την κατ’ αυτήν την ημέραν έναρξιν του υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνος του Ελληνικού Εθνους, καθιερούμεν την ημέραν ταύτην εις το διηνεκές ως ημέραν ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΟΡΤΗΣ».
Φυσικά, η εθνική μυθολογία, δεν συνιστά ελληνική πρωτοτυπία. Είναι παρούσα σ΄ όλες τις ιστορίες των εθνών-κρατών και υπηρετεί διαχρονικές ή εποχιακές σκοπιμότητες. Επιπλέον, όπως σε κάθε ιστορία, έτσι και του 1821, αναπτύσσεται μια ταυτόχρονη ή και ύστερη μυθολογία. Ούτε αυτό αποτελεί κάποιο ελληνικό παράδοξο.
Η πρώτη παραδοξότητα έγκειται αλλού: σ΄ ευθεία αντίθεση με την ιστορική έρευνα, επιχειρείται, με τον έναν ή άλλο τρόπο, η συντήρηση μύθων. Δεν εξηγούνται και δεν καταβάλλονται προσπάθειες να κατανοηθούν οι συμπλεκόμενοι μηχανισμοί (νοητικοί, εθνικοί, ιδεολογικοί, πολιτικοί, θρησκευτικοί, εκπαιδευτικοί) μέσα από τους οποίους αναδύθηκαν.
Υπάρχει, όμως, και μια δεύτερη ιδιομορφία: πίσω από την ελληνική «επαναστατική» μυθολογία και τη συντήρησή της, ορθώνεται το δισυπόστατο και αδιαχώριστο μόρφωμα Κράτους-Εκκλησίας. Η εργαλειακή χρήση της, όπως άλλωστε και συνολικά της ιστορίας, για πολύ πεζούς λόγους, που σχετίζονται με την κατοχή και άσκηση της εξουσίας. Αν και οι δικαιολογημένοι, ίσως, λόγοι εθνικής σκοπιμότητας, που τη διαμόρφωσαν, έχουν πάψει προ πολλού να υφίστανται…
ΜΥΘΟΣ 1ος. Η έναρξη της Επανάστασης
Στις 25 Μαρτίου ο επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός ύψωσε το κεντημένο με την εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου λάβαρο της Αγίας Λαύρας. Λειτούργησε και όρκισε στη μονή τους επαναστάτες και τους οδήγησε στα Καλάβρυτα.
Τίποτα απολύτως δεν συνέβη εκείνη τη μέρα στη μονή και το λάβαρο κατασκευάστηκε πολύ αργότερα. Ως «παχυλόν ψεύδος» και «ψευδή ιδέα» χαρακτηρίζουν όλα τα σχετικά αγωνιστές του ’21 και ιστορικοί όπως Σπ. Τρικούπης, Ι. Φιλήμων κ.α.
Η πραγματικότητα είναι ότι τις προηγούμενες μέρες πραγματοποιήθηκε εκεί σύσκεψη προκρίτων και αρχιερέων, οι οποίοι φοβισμένοι για τις εξελίξεις, αποφάσισαν να μη δώσουν αφορμές στους Οθωμανούς «αλλά να μείνωσι παραμερισμένοι, έως ου να ίδωσιν τα πράγματα». Η περιγραφή ανήκει στον Π.Π. Γερμανό, και παρατίθεται στ΄ απομνημονεύματά του, με την προσθήκη πως αν κυνηγηθούν «να εξέλθωσιν της Πελοποννήσου και να παρατηρήσωσιν τον καιρόν και τας περιστάσεις. »
Ο ίδιος σημειώνει ακόμη ότι μέρες πριν την 25η είχε φύγει από την Αγία Λαύρα για τα Νεζερά και από τις 24 Μαρτίου βρισκόταν στην Πάτρα, η οποία είχε ήδη επαναστατήσει. Ούτε λέξη για λειτουργία, λάβαρο και κήρυξης της Επανάστασης.
Εμπνευστής του μύθου ο Γάλλος περιηγητής και συγγραφέας Πουκεβίλ (γνωστός στους ειδικούς για ανακρίβειες στην «Ιστορία αναγέννησης της Ελλάδος» που εκδίδεται το 1824). Η «τεκμηρίωση» για την Αγία Λαύρα θα προστεθεί μεταγενέστερα από πρωτοσύγκελο «αυτόπτη μάρτυρα», που …θυμάται τα γεγονότα της 25Ης Μαρτίου 1821 κατά το 1890!
Από τα μέσα του 19ου αιώνα η 25η Μαρτίου εδραιώνεται ως ημέρα έναρξης , ενώ τα γεγονότα υπαγόρευαν είτε την 24η Φεβρουαρίου (επανάσταση στη Μολδοβλαχία – προκήρυξη του Υψηλάντης) ή έστω κάποιες μέρες νωρίτερα , όταν ξεσπά η επαναστατική δράση στην Πελοπόννησο.
ΜΥΘΟΣ 2ος. Το κρυφό σχολειό
Οι Οθωμανοί εμποδίζουν τους υπόδουλους Έλληνες να μάθουν γράμματα. Έτσι, δημιουργούνται σ΄ εκκλησίες και μοναστήρια τα «κρυφά σχολειά». Με οδηγό το «φεγγαράκι μου λαμπρό…» πηγαίνουν σ΄ αυτά τη νύχτα τα Ελληνόπουλα, όπου ιερείς και καλόγεροι τους διδάσκουν γραφή, ανάγνωση κτλ.
«Κρυφό σχολειό» δεν αναφέρεται πουθενά κι από κανένα κατά τα 400 χρόνια της σκλαβιάς. Τα δεκάδες, που επιδεικνύονται τις μέρες μας σαν τέτοια, έχουν εμφανιστεί πολλά χρόνια μετά την επανάσταση .
Οι Οθωμανοί δεν απαγόρευαν τη λειτουργία των σχολείων. Το μόνο, που έχει προσκομίσει η ιστορική έρευνα είναι ένας πολύ γνωστός κατάλογος από εκπαιδευτήρια, μερικά από τα οποία ήταν σπουδαία, και όπου φοιτούσε ένα μικρό σχετικά μέρος του υπόδουλου πληθυσμού.
Από τότε, που θεμελιωτές της αρχειακής έρευνας στην Ελλάδα , όπως ο Γ. Βλαχογιάννης και ο Μ. Γεδεών, κάνουν τη διαπίστωση ότι δεν βρήκαν ούτε ένα κρυφό σχολειό , έχει συνταχθεί ένα πλήρες χρονικό του συγκεκριμένου μύθου, λόγω της περίοπτης θέσης του.
Η μυθολογία ξεκίνησε πάλι όχι από Έλληνα, αλλά από το Γερμανό Ίκεν συγγραφέα του έργου Leucothea το 1825. Μέσα στον 19ο αιώνα και σε διαδοχικές φάσεις το κρυφό σχολειό έγινε σύμβολο, πίνακας ζωγραφικής, ποίηση. Κυρίαρχο «εποπτικό μέσο» στην καλλιέργεια ιστορικής συνείδησης, η οποία κατά τ΄ άλλα επιβάλλει και μια επίσημη σιωπή στην ιστορική έρευνα…
ΜΥΘΟΣ 3ος. Περί φιλελληνισμού
Η παγκόσμια κοινότητα, ευγνωμονούσα τους αρχαίους Έλληνες και τους απογόνους τους, πρωτοστάτησε στην πραγμάτωση των ελληνικών απαράγραπτων ιστορικών δικαίων…
Εξοβελίζεται το προφανές κι αυτονόητο ότι ο φιλελληνισμός αφορούσε αποκλειστικά άτομα, ομάδες ή οργανώσεις ευρωπαίων. Ουδέποτε συνιστούσε κρατική πολιτική.
Η καθοριστική επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων στο Ναβαρίνο το 1827 δεν αποτελεί κάποια κορύφωση του φιλελληνισμού. Γίνεται όταν η Επανάσταση έχει αναδειχθεί σ΄ ευρωπαϊκό πρόβλημα και εντάσσεται στο πλαίσιο του συσχετισμού δυνάμεων της εποχής.
Το ρεύμα του φιλελληνισμού, με όλες τις εκφράσεις του, υπήρξε αναμφισβήτητα πολλαπλό στήριγμα στην υπόθεση της Επανάστασης, με την πίεση που ασκούσε σε κυβερνήσεις, την ηθική και υλική υποστήριξη στον Αγώνα. Προϋπήρχε ο θαυμασμός για την αρχαιότητα και δεν περίμενε την Επανάσταση.
Οι φιλέλληνες εθελοντές, που ήρθαν στην επαναστατημένη Ελλάδα πλησιάζουν τους χίλιους. Δεν ήταν σχετικά λίγοι. Τα κίνητρά τους δεν ήταν αποκλειστικά η γενναιότητα του ιδεολόγου και η ανιδιοτελής προσφορά λόγω ρομαντισμού. Ανάμεσά τους βρέθηκαν επαγγελματίες στρατιωτικοί, αλλά και τυχοδιώκτες. Αν και η ιδιότητα των ιδεολόγων μπορεί να καταδειχτεί από τις απώλειες (ο ένας στους τρεις σκοτώθηκε στις μάχες ή υπέκυψε στις κακουχίες), αυτός δεν ήταν ο κανόνας…
ΑΛΛΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ
Κοντά στη «μητέρα» της μυθολογίας, που αναθέτει στην εκκλησιαστική ηγεσία ρόλους πρωταγωνιστή, εθνικής κιβωτού, ενώ η πλειονότητα των αρχιερέων ήταν απούσα, εχθρική στο 1821, αντεπαναστατική στην ιδεολογία και την πρακτική της, υπάρχουν και μια σειρά άλλα στερεότυπα. Ανάμεσα σ΄ αυτά ανθεκτικά είναι ακόμη ορισμένα. Ενδεικτικά:
- Το «προαιώνιο μίσος» μεταξύ Τούρκων και Ελλήνων , που προέρχεται κυρίως από το θρήσκευμα κι όχι από τη σχέση κατακτητή και κατακτημένου.
- Η απαγόρευση της θρησκείας και της γλώσσας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
- Ο διαρκής ή περιοδικός μαζικός και βίαιος εξισλαμισμός των υπόδουλων.
- Οι διώξεις και σφαγές για τις ορθόδοξες πεποιθήσεις των σκλαβωμένων.
- Το συνεχές και βίαιο παιδομάζωμα για την επάνδρωση των Γενίτσαρων.
- Η αποκλειστικά και μοναδική ελληνική ταυτότητα όλων των εξεγερμένων.
- Η «εθνοσωτήρια» τακτική του Πατριαρχείου μέσω του αφορισμού κατά την έκρηξη της Επανάστασης (υποτίθεται ότι έτσι σώθηκαν από βέβαιο αφανισμό οι ανυπεράσπιστοι άμαχοι).
– Ο «ακρωτηριασμός» της Επανάστασης στο σχήμα μιας «εθνικής τελεολογίας» κι όχι από την οπτική μιας πολυπαραγοντικής ανάλυσης (έγινε χάρη στο …δαιμόνιο της φυλής και του έθνους, που επέστεφε από την αρχαιότητα ή το Βυζάντιο στην ιστορία).
– Η μοναδικότητα της Επανάστασης, η οποία αυτονομείται από το βαλκανικό, ευρωπαϊκό και διεθνή περίγυρο
Ο ακαδημαϊκός Δ. Κόκκινος στην πολύτομη ιστορία του για την Επανάσταση συνοψίζει, με μια έννοια, την καλούμενη και παλιγγενεσία, σε σχέση με όλα τ΄ άλλα επαναστατικά γεγονότα της ευρύτερης περιόδου : «Δεν διαφαίνεται εις τα κίνητρα του μεγάλου εκείνου Αγώνος του 1821 κανένα από τα στοιχεία …ούτε από τα γνωρίσματα άλλου κινήματος ανατροπής»!
Το ύψιστο γεγονός της εθνικής επιβεβαίωσης, όμως, δεν χρειάζεται μύθους. Η Επανάσταση εντάσσεται αμέσως, αβίαστα, αυτονόητα στη νεοελληνική εθνική συνείδηση.
*Ο Τάκης Κατσιμάρδος είναι δημοσιογράφος
