*Γράφει ο Σταύρος Παναγιωτίδης – Οι πολιτικές δυνάμεις κερδίζουν ή χάνουν από τρία πράγματα. Τις θέσεις τους, την ηθική τους και την αισθητική τους. Αυτά τα τρία συγκροτούν, τελικά, την αξιοπιστία τους. Και η πολιτική επικοινωνία αποσκοπεί στο μεγαλώσει αυτήν την αξιοπιστία, υπερπροβάλλοντας τα θετικά και κρύβοντας τα αρνητικά.
Με βάση αυτά τα τρία στοιχεία μπορούμε να δούμε τι έγινε, τι γίνεται και τι μπορεί να γίνει στον λεγόμενο “προοδευτικό” χώρο. Με τον όρο αυτό, όπως έχει επικρατήσει, περιγράφουμε το ανομοιογενές (για αυτό και τα εισαγωγικά) σύνολο των πολιτικών δυνάμεων που κάνουν αντιπολίτευση στην κυβέρνηση Μητσοτάκη, χωρίς να βρίσκονται στα δεξιά της.
Τα αποτελέσματα
Στις ευρωεκλογές ο ΣΥΡΙΖΑ υποεπένδυσε στις λεπτομερείς πολιτικές θέσεις και έπαιξε κυρίως με την ηθική -ως επίθεση στην ηθική της δεξιάς διακυβέρνησης- και στην αισθητική, με την έννοια του προσωπικού στυλ του προέδρου του. Φάνηκε πως η συνταγή δεν πέτυχε. Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αποκαλύφθηκε πως κουβαλούσε ο ΣΥΡΙΖΑ από το 2019 και μετά, το έλλειμα αξιοπιστίας, όχι απλώς δεν μειώθηκε, αλλά αυξήθηκε.
Όμως, το γεγονός ότι με τις κινήσεις του προέδρου του ο ΣΥΡΙΖΑ, για να το θέσουμε με όρους social media, «δημιούργησε περιεχόμενο», προκάλεσε τελικά ένα ενδιαφέρον. Ήταν πολύ πιο πιθανό να ακούσεις να συζητιέται σε μια παρέα ο Κασσελάκης και ο ΣΥΡΙΖΑ, παρά ο Ανδρουλάκης και το ΠΑΣΟΚ. Αυτό, σε συνδυασμό με την ήδη υπάρχουσα θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης, ήταν αρκετά ώστε ο ΣΥΡΙΖΑ να περάσει τελικά το ΠΑΣΟΚ, έστω και με μικρότερη διαφορά.
Το ΠΑΣΟΚ δεν έχει πείσει πως η ηθική του δεν βαρύνεται από τις παλιές αμαρτίες και την ταύτιση με τη ΝΔ ως κυβερνητικό εξάρτημά της. Η αισθητική του είναι σε καλύτερο επίπεδο, κάποια φθαρμένα και απωθητικά πρόσωπα έχουν πια απομακρυνθεί, ενώ ορισμένα από νέα πρόσωπα του που έχουν βγει μπροστά μοιάζουν πιο συμπαθή.
Με βάση αυτά, υπήρχε ένα υπόστρωμα που θα επέτρεπε, αν πάνω του οικοδομούνταν κάποιες πιο διακριτές από τη ΝΔ, πιο “χτυπητές” και πειστικές πολιτικές θέσεις, να δημιουργηθεί ένα ενδιαφέρον του κόσμου για αυτό το κόμμα. Αλλά το έλλειμμα πολιτικών θέσεων που να διαφοροποιεί στα σοβαρά το ΠΑΣΟΚ από τη ΝΔ κρατάει πολύ χαμηλά το κοινωνικό ενδιαφέρον για αυτό. Και δεν του επέτρεψε να εκμεταλλευτεί την πτώση της ΝΔ και την σταδιακή απαξίωση του ΣΥΡΙΖΑ.
Το ΚΚΕ και η Πλεύση Ελευθερίας είναι δύο sui generis περιπτώσεις. Το μεν ΚΚΕ για τους γνωστούς ιστορικούς λόγους που δεν χρειάζεται να αναλυθούν εδώ για χιλιοστή φορά. Θα πούμε μόνο ότι η αντιφατική και υποκριτική στάση του στο θέμα του γάμου των ομόφυλων ζευγαριών -στην αρχή πήρε την ριζοσπαστική θέση πως «ο γάμος είναι συντηρητικός θεσμός», παρότι τα μέλη του κόμματος προφανώς παντρεύονται, για να φτάσει στο τέλος να πει πως το ΚΚΕ υπερασπίζεται τον θεσμό της οικογένειας- του κόστισε μεν, αλλά λίγο. Αυτό έδειξε αφενός ότι μάλλον το πολιτισμικά προοδευτικό κομμάτι των ψηφοφόρων του δεν είναι και τόσο μεγάλο, αλλά και ότι η αναξιοπιστία των άλλων εκφράσεων του προοδευτικού χώρου συγκράτησε τις πιθανές διαρροές.
Η Πλεύση Ελευθερίας είναι ένα αντιφατικό προσωποπαγές κόμμα που την ίδια στιγμή ψηφίζει τον γάμο των ομόφυλων ατόμων και καταγγέλει την Συμφωνία των Πρεσπών ως «προδοτική». Είναι ενδεικτικό άλλωστε το εξαιρετικά υψηλό ποσοστό των ψηφοφόρων της που σε δημοσκόπηση της Pro Rata δήλωνε πως σε κάποιες περιπτώσεις η δικτατορία μπορεί να είναι προτιμότερη από τη δημοκρατία.
Το ΜΕΡΑ 25 έχει έναν διακριτό χαρακτήρα. Ψηφίζεται κατά βάση από πιο νέα και μορφωμένα στρώματα των πόλεων, που αυτοτοποθετούνται στο πιο αριστερό κομμάτι του πολιτικού άξονα. Οι πολιτικές θέσεις του δημιουργούν μία αίσθηση διαφοροποίησης. Όμως στην κοινωνική εντύπωση τον τόνο δίνουν ακόμη οι προτάσεις για εναλλακτικά μέσα πληρωμών του επικεφαλής του και αυτό δείχνει να μην αφήνει χώρο για να δημιουργηθεί, ακόμη και στα πιο ειδικά ακροατήρια, μια εικόνα αξιοπιστίας, ώστε να του προσφέρουν μία κοινοβουλευτική εκπροσώπηση.
Το ηθικό πλεονέκτημα του κόμματος είναι δεδομένο, όμως διαπλέκεται με την αισθητική του η οποία είναι ταυτισμένη με την εικόνα του επικεφαλής της που ακόμη αποπνέει μια αίσθηση υπερτροφικού “εγώ” και δεν θέλγει ιδιαιτέρως. Επίσης, το ηθικό πλεονέκτημα είναι κοινό στοιχείο του με το ΚΚΕ και την Πλεύση Ελευθερίας. Αν και για διαφορετικούς λόγους. Με την Πλεύση το ΜΕΡΑ 25 μοιράζεται τον ίδιο “γενέθλιο μύθο”, ότι «Είμαστε αυτοί που δεν δεχτήκαμε την υπογραφή του Μνημονίου», ενώ το ΚΚΕ έχει την ηθική δικαίωση του γνωστού «Εγώ σας τα ‘λεγα». Κοινό στοιχεία των ψηφοφόρων του ΜΕΡΑ 25, του ΚΚΕ και της Πλεύσης είναι, όπως φαίνεται, η αδιαφορία για το ερώτημα του ποιος κυβερνάει τη χώρα. Ή, ίσως πιο σωστά, η αποστασιοποίηση από αυτό το ερώτημα, η πεποίθηση πως δεν υπάρχει κάποια πραγματικά καλύτερη εναλλακτική.
Η Νέα Αριστερά είναι η πιο ιδιαίτερη περίπτωση, επειδή φάνηκε να είναι η πιο αμήχανη. Είναι ο νέος-παλιός παίκτης του χώρου. Παρουσιάζει τον εαυτό της, ρητά και άρρητα, να έχει δύο πλεονεκτήματα. Που όμως είναι και τα δύο εκ των προτέρων αδρανοποιημένα. Το πρώτο, πως τα στελέχη και τα μέλη της εκπροσωπούν μία πραγματικά αριστερή και ηθική πολιτική στάση. Όμως, αυτοί που ενδιαφέρονται να ψηφίσουν κάτι καθαρά αριστερό, τα στελέχη της ΝεΑρ τα θεωρούν συμβιβασμένους μνημονιακούς. Το δεύτερο, πως τα στελέχη της έχουν κυβερνητική πείρα, τεχνοκρατική επάρκεια και σοβαρότητα. Όμως, αυτοί που θέλουν να ψηφίζουν με κυβερνητικά κριτήρια αδιαφόρησαν για την ΝεΑρ, διότι ήξεραν ότι τα ποσοστά της δεν θα την έκαναν κυβερνητική δύναμη. Άρα, μηδέν στα δύο.
Επομένως, για τα ακροατήρια στα οποία στόχευε η ΝεΑρ, η ηθικής της ήταν -τουλάχιστον- αμφίβολη λόγω παρελθόντος, οι πολιτικές θέσεις της φαλκιδευμένες από το μικρό της μέγεθος και η αισθητική της εξαιρετικά θετική μεν, αλλά ανεπαρκής για να καλύψει τα άλλα μειονεκτήματα. Η ΝεΑρ πολιτεύτηκε με την αμηχανία του μικρομέγαλου. Δεν επεδίωξε να κάνει φασαρία με τις θέσεις της, να σοκάρει. Φοβήθηκε να ρισκάρει, λες και είχε κάτι να χάσει. Δεν πρότεινε, ας πούμε, να μπει πλαφόν στα ενοίκια, να μπει χαμηλή διατίμηση σε βασικά προϊόντα, να καταργηθούν, όσο μένει ψηλά ο πληθωρισμός των τροφίμων, μια σειρά από φόρους και εισφορές.
Και αυτά λέγονται εδώ ως παράδειγμα μιας λογικής, όχι ως συγκεκριμένη πρόταση πολιτικής. Ως παράδειγμα ενός τύπου θέσεων που θα την έκαναν να ακουστεί, που θα μπορούσαν να κάνουν τον κόσμο να κοιτάξει με ενδιαφέρον το εγχείρημα. Για να το συνοψίσουμε, τελικά η ΝεΑρ δεν κάλυπτε καμία κοινωνική επιθυμία καλύτερα από κάποιον άλλο.
Οι ψηφοφόροι του ΣΥΝ και του ΣΥΡΙΖΑ από το 1996 ως το 2009 πίστευαν πως αν το κόμμα έμενε εκτός Βουλής, θα υπήρχαν θέματα και αξίες που δεν θα εκπροσωπούνταν πια από κανέναν στην πολιτική σκηνή. Κανείς δεν θα μιλούσε για μια άλλη εκδοχή της Αριστεράς, μη ταυτισμένη με τον σεχταρισμό του ΚΚΕ, κανείς δεν θα υπερασπιζόταν τα νεανικά κινήματα απέναντι στην καταστολή, κανείς δεν θα σήκωνε την σημαία του αντιεθνικισμού, κανείς δεν θα μιλούσε στιβαρά για τα δικαιώματα των μεταναστών και των γκέι.
Σήμερα, δεν φάνηκε να υπάρχει κάτι που να είναι σημαντικό για ένα κρίσιμο ποσοστό αριστερών ή προοδευτικών πολιτών και το οποίο να κρίθηκε ότι το αντιπροσωπεύει γνήσια και προνομιακά, δηλαδή καλύτερα από όλους, η ΝεΑρ. Ούτε καν ένα μικρό ποσοστό, ένα 3%, του μικρού εκλογικού σώματος. Και σε συνδυασμό με τον βεβιασμένο τρόπο που η ΝεΑρ έφυγε από τον ΣΥΡΙΖΑ και τον ετεροπροσδιοριστικό τρόπο που πολιτεύτηκε (το όνομα που επέλεξε είναι ενδεικτικό της ανάγκης της να δείξει ότι είναι η πραγματική Αριστερά απέναντι στην εξέλιξη του ΣΥΡΙΖΑ και επιλέχθηκε από εσωτερικές ανάγκες των ανθρώπων, οι οποίοι μοιάζουν να μην σκέφτηκαν ότι δεν είναι λογικό να περιχαρακώνεσαι τόσο πολύ ταυτοτικά, στέλνοντας ουσιαστικά το μήνυμα ότι στοχεύεις στην αμιγώς και ήδη πολύ κατακερματισμένη αριστερή ψήφο, την ίδια στιγμή που δίνεις μια μάχη επιβίωσης) εκ των πραγμάτων το κόμμα έμεινε σε χαμηλά επίπεδα αναγνωρισιμότητας και ταυτισμένο με το «Είναι αυτοί που έφυγαν από τον ΣΥΡΙΖΑ».
Η επόμενη μέρα
Τη συζήτηση για το μέλλον την καθορίζει το σενάριο για την δημιουργία ενός προοδευτικού πόλου που θα κατέβει ενιαία στις εκλογές απέναντι στον Μητσοτάκη. Μέχρι να δούμε που θα κάτσει η μπίλια με τις εσωκομματικές εκλογές του ΠΑΣΟΚ και με τις διαρκώς κλιμακούμενες εσωκομματικές κόντρες στον ΣΥΡΙΖΑ, το τοπίο θα παραμένει θολό. Προς το παρόν, οι ηγεσίες Κασσελάκη και Ανδρουλάκη, για λόγους αυτοσυντήρησης, προωθούν την αυτόνομη πορεία των κομμάτων τους. Όσοι τους αμφισβητούν ή θέλουν να τους περιορίσουν, προωθούν το σενάριο του κοινού μετώπου ή και κοινού κόμματος.
Σε αυτήν την συζήτηση, το ΚΚΕ μένει εξαρχής απ’ έξω. Η Πλεύση Ελευθερίας, και το ΜΕΡΑ 25 για να μπουν σε οποιαδήποτε τέτοια συζήτηση θα πρέπει να υπερβούν τον «γενέθλιο μύθο» τους, που λέγαμε πριν. Δηλαδή να συγχρωτιστούν με τους “μνημονιακούς”, οποιασδήποτε κοπής. Η ΝεΑρ έχει δύο δρόμους, αλλά θα πρέπει στο επικείμενο συνέδριό της να αποφασίσει την στρατηγική της. Δηλαδή, με ποια από τις δύο ψυχές της θα πορευτεί.
Με ποιο από τα δύο σχέδια που ήδη έχουν αρχίσει να αποτυπώνονται στο εσωτερικό της. Θα συνεχίσει να λέει πως δεν αφήνει πίσω της την ιδέα της κυβερνώσας Αριστεράς, άρα θα μπει -έστω και από αρχικά δυσμενή θέση- στη συζήτηση για την συμμαχία του “προοδευτικού” χώρου ή θα ποντάρει στο ότι αν γίνει πράξη αυτή η συμμαχία, την ίδια στιγμή θα έχει δημιουργηθεί ένα κενό στο πολιτικό τοπίο για ένα καθαρό και σύγχρονο αριστερό (και πράσινο;) κόμμα και θα προσπαθήσει να το καλύψει, αφήνοντας όμως στην άκρη οριστικά την προοπτική της κυβέρνησης;
Στο πρώτο σενάριο υπάρχει ο κίνδυνος να μπει σε έναν χυλό στον οποίο λόγω χαμηλής δύναμης δεν θα μπορέσει να επηρεάσει πολλά και θα φορτωθεί μια κεντροδεξιά πολιτική. Αλλά μπορεί πάντα να μπει στη συζήτηση, να δείξει πως την αφορά κι αν δεν συμφωνήσει να αποχωρήσει νωρίς. Στο δεύτερο σενάριο, η πρώτη προφανής δυσκολία είναι πως θα πρέπει να μπει σε μία συζήτηση με το ΜΕΡΑ 25. Και η δεύτερη πως η ελληνική κοινωνία δεν είναι καθόλου ίδια με το 1996, το 2004 ή το 2009, όταν ο ΣΥΝ και ο ΣΥΡΙΖΑ κατάφερναν να επιβιώνουν με ένα τέτοιο κομματικό προφίλ.
Ο κόσμος έχει βαριά προβλήματα, μικρότερη υπομονή και ακόμη και οι αριστεροί πολίτες από το 2012 και μετά έχουν ζυμωθεί στη λογική της κυβερνησιμότητας. Κι αυτό δημιουργεί ένα τεράστιο ρίσκο. Αλλά και μία προοπτική αυτόνομης επιβίωσης, αν ξεπεραστεί με επιτυχία ο πρώτος εκλογικός κάβος.
Τέλος, σε όλη αυτή τη συζήτηση υπάρχουν δύο καταλύτες που μπορούν να επιβάλουν εξελίξεις. Ο ένας είναι η Ακροδεξιά. Αν ενόψει των επόμενων βουλευτικών εκλογών καταφέρει να βρει ένα κοινό πρόσωπο και μια κοινή πλατφόρμα -ίσως κι αν στηριχτεί από κάποιο συντηρητικό κομμάτι που θα έχει αποχωρήσει από την ΝΔ – τότε μπορεί αυτό να δημιουργήσει στον προοδευτικό χώρο διαδικασίες αντίστοιχες αυτών της Γαλλίας. Ο άλλος καταλύτης είναι ο Αλέξης Τσίπρας. Είναι δεδομένο ότι για την πλειονότητα των ανθρώπων που ψήφισαν το 2023 τον ΣΥΡΙΖΑ, ο Τσίπρας συμβολίζει κάποια πράγματα. Αν εμφανιστεί να παίρνει μέρος σε ένα ενωτικό εγχείρημα -έστω και όχι ως επικεφαλής, αλλά ως εγγυητής- αυτό σίγουρα θα φέρει εξελίξεις στο κόμμα του και ευρύτερα.
Οι προϋποθέσεις
Βεβαίως, στο τέλος την νίκη δεν θα στην φέρει ο αντίπαλος. Πρέπει κάπως να την πάρεις εσύ. Είτε ένα ενιαίο προοδευτικό μέτωπο είτε οι δυνάμεις του χώρια, για να κερδίσουν χρειάζονται θέσεις. Και πρακτικές. Η ηθική μπορεί σε κάποιες στιγμές να χάνει βάρος. Συμβαίνει γύρω μας, ο αμοραλισμός και ο μιθριδατισμός δίνουν και παίρνουν κι αυτό εκφράζεται και στην πολιτική.
Σε μία κοινωνία στοιχειώδους ευημερίας τα Τέμπη και οι υποκλοπές θα αρκούσαν ακόμη και για να εξαφανίσουν το μεγαλύτερο μέρος του πολιτικού προσωπικού που συνδέεται μαζί τους. Αλλά η φτώχεια και ο φόβος δεν φέρνουν ριζοσπαστισμό, φέρνουν αποστράτευση και ιδιώτευση. Και ρίχνουν τον ηθικό πήχη στο πάτωμα. Η αισθητική είναι περίεργο πράγμα. Παίζει τον ρόλο της επικουρικά, δεν γίνεται ποτέ κυρίαρχο κριτήριο, διώχνει ή κερδίζει επιμέρους κοινά. Οι θέσεις, όμως, πάντοτε μετράνε. Και οι συναφείς πρακτικές. Μόνο αυτές μπορούν να νικήσουν την βασική γραμμή άμυνας που θα μείνει ως το τέλος στην ΝΔ. Τα ευρύτατα πελατειακά δίκτυα, στον δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα.
Το 2015 ο κόσμος ήξερε τι υποσχόταν ο ΣΥΡΙΖΑ. Κι οι πολίτες συζητούσαν αν θα τα εφάρμοζε ή όχι. Το 2023 ο κόσμος ούτε ήξερε ούτε ενδιαφερόταν να μάθει τις θέσει του κόμματος. Επειδή, όπως φάνηκε εκ των υστέρων, στο μεταξύ ο ΣΥΡΙΖΑ είχε γίνει αναξιόπιστος καθεαυτός ως πομπός κι αυτό έκανε απευθείας αναξιόπιστο και αδιάφορο το τι έλεγε. Αντιστοίχως σήμερα, αν σταματήσουμε στο δρόμο εκατό πολίτες, πόσοι από αυτούς θα είναι σε θέση να μας πουν δύο-τρία κεντρικά μέτρα που υπόσχονται ότι θα πάρουν τα κόμματα της προοδευτικής αντιπολίτευσης, αν βρεθούν σε θέση εξουσίας;
Θέσεις, βεβαίως, τα κόμματα έχουν. Αλλά ούτε αυτές είναι τόσο χτυπητές, τόσο αιχμηρές που να προκαλέσουν το ενδιαφέρον του κόσμου, ούτε συνοδεύονται από ενδιαφέρουσες και πιο συμμετοχικές πρακτικές, ούτε οι πομποί είναι αξιόπιστοι. Αλλά η αξιοπιστία χτίζεται. Και μέσα από τα πρόσωπα και από τις θέσεις και από τις πρακτικές.
Αιχμές, λοιπόν. Να μπορεί ο κόσμος να συνδέσει την ψήφο σε αυτές τις δυνάμεις με θετικές αλλαγές που θα γίνουν στη ζωή του. Για παράδειγμα, έκτακτη εισφορά στις μεγάλες περιουσίες, στις πολύ μεγάλες επιχειρήσεις και στα μερίσματα από τις μετοχές. Πόσα χρήματα θα βγουν από αυτά; Τόσα. Και για ποιο πράγμα θα τα δώσουμε; Για αυτό. Απλότητα. Αποτελεσματικότητα. Και διαφάνεια.
Ο Γιώργος Παπανδρέου δεν κέρδισε τις εκλογές του 2009 μόνο με το «Λεφτά υπάρχουν». Αλλά και υποσχόμενος κάτι που το άκουσαν και το κατάλαβαν όλοι. Την Διαύγεια και την δημόσια έκθεση όλων των εξόδων του κράτους. Και εν όψει ακροδεξιάς συσπείρωσης, μέτρα προοδευτικού οξυγόνου. Από τον διαχωρισμό κράτους-Εκκλησίας με συγκεκριμένα μέτρα, μέχρι το 35ωρο με σχεδιασμό μετά για το 4ήμερο εργασίας, πράγματα που θα μαζέψουν από τη μία πλευρά όλους όσοι θέλουν να ζήσουν αλλιώς. Πράγματα χτυπητά, τέτοια που θα μπορεί ο κόσμος να τα καταλάβει και να μαλώσει για αυτά, αυτά χρειάζονται οι δυνάμεις της όποιας “προοδευτικής” αντιπολίτευσης. Αλλιώς, καμία στρατηγική, συνεργατική ή αυτόνομη, δεν θα μπορέσει να καρποφορήσει.
*Σταύρος Παναγιωτίδης είναι Κοινωνιολόγος, δρ. Ιστορίας
