Κάθε επέτειος λειτουργεί ως ευκαιρία για απολογισμό και ενδοσκόπηση. Στην περίπτωση της επετείου των 50 χρόνων της Μεταπολίτευσης, μέσα σε συνθήκες ανόδου της άκρας δεξιάς στην Ευρωπαϊκή ήπειρο, ο αναστοχασμός για τις κατακτήσεις αλλά και τις αποτυχίες της Δημοκρατίας μας όλα αυτά τα χρόνια έχει την ιδιαίτερη σημασία του.
Τι κερδίσαμε
1. Το ανεκτίμητο αγαθό της Ειρήνης. Ποτέ άλλοτε, η χώρα δεν είχε ζήσει πενήντα συναπτά έτη ειρήνης τόσο σε διεθνές όσο και σε εσωτερικό επίπεδο. Τόσο στον 19ο όσο ιδιαίτερα στον 20ο αιώνα, οι κάτοικοι αυτής της χώρας βίωσαν πολλές και συχνά παρατεταμένες βίαιες και αιματηρές συγκρούσεις. Οι παγκόσμιοι και διακρατικοί πόλεμοι στους οποίους η Ελλάδα ενεπλάκη, οι απροσχημάτιστες ένοπλες ξένες επεμβάσεις και κατοχές αλλά και οι εμφύλιες συγκρούσεις, οι δικτατορίες και τα συνεχή πραξικοπήματα διαμόρφωσαν μια τραυματική συλλογική ψυχολογία και επίδρασαν αρνητικά στην πολιτική κουλτούρα του ελληνικού λαού. Πολλοί, ιδιαίτερα οι ανόητοι εθνικιστές και οι πολεμοκάπηλοι, δεν μπορούν να κατανοήσουν τη σπουδαιότητα της ειρήνης. Χάρη σε αυτήν όμως, η Δημοκρατία μας σταθεροποιήθηκε και χάρη σε αυτήν μπορούμε να συζητάμε για τις προτεραιότητες μας με βάση τις ζωές μας και αυτές των παιδιών μας και όχι με βάση τα ανεξίτηλα τραύματα που οι πόλεμοι αφήνουν.
2. Την ευρωπαϊκή μας ταυτότητα. Η Μεταπολίτευση έλυσε το πρόβλημα του «που ανήκομεν». Η ένταξη της χώρας μας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς υπήρξε κρίσιμος παράγοντας για την οικονομική μας ανάπτυξη, την διασφάλιση της ειρήνης και κυρίως την ποιότητα της Δημοκρατίας στη χώρα. Η υπόθεση, στα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης, πως η Δημοκρατία μας θα ήταν ασφαλέστερη εντός της Ευρώπης παρά εκτός αποδείχθηκε απολύτως ορθή. Προσφάτως μάλιστα, όπως φάνηκε στο ζήτημα της συμφωνίας των Πρεσπών και ακόμη περισσότερο στο σκάνδαλο των υποκλοπών, η Ευρώπη έδειξε να αποτελεί ένα φάρο ελπίδας για τους υποστηρικτές της Ειρήνης, του Κράτους Δικαίου και της Δημοκρατίας στην Ελλάδα.
3. Ούτε χωροφύλακας, ούτε παπάς. Η κατανίκηση του φόβου υπήρξε ένα ακόμη ανεκτίμητο αγαθό της Δημοκρατίας αυτά τα πενήντα χρόνια. Η Μεταπολίτευση σημαδεύτηκε από ένα πνεύμα ελευθερίας και χειραφέτησης καθώς και από μια σταδιακή υπέρβαση του φόβου για τις μεγάλες ή μικρές, μακρινές ή κοντινές εξουσίες που τρομοκρατούσαν. Οι πολίτες μπορούσαν πλέον να αγοράζουν την εφημερίδα της αρεσκείας τους χωρίς να χρειάζεται να τη διπλώσουν από τη μέσα μεριά από φόβο μήπως τη δει ο χωροφύλακας και δυσανασχετήσει. Το «Περάστε από το τμήμα δι’ υπόθεσιν σας» τελείωσε. Μπορούν όμως πλέον και να ντύνονται και να κουρεύονται όπως θέλουν, να ερωτεύονται όποιον και όποιαν θέλουν. Να παντρεύονται και να χωρίζουν όσες φορές θέλουν. Να εξεγείρονται ενάντια στην αυθαιρεσία της κάθε εξουσίας, ενάντια στη βία της πατριαρχίας και να ακούγεται η φωνή τους. Αντιδραστικοί και καταπιεστικοί θεσμοί, όπως η εκκλησία, υποχώρησαν. Δεν ρωτάμε τον μητροπολίτη ούτε τον παπά της ενορίας για το πως και με ποιον ή ποιαν θα ζούμε. Σήμερα η Δημοκρατία αγωνίζεται να εγγυηθεί την ισότητα των φύλων και το δικαίωμα όλων ανεξαρτήτως σεξουαλικής ταυτότητας να ορίζουν τη ζωή τους και να αντιμετωπίζονται με ισότιμο και αξιοπρεπή τρόπο από την πολιτεία και την ευρύτερη κοινωνία.
4. Ούτε παλάτι, ούτε στρατός, ούτε και ξένες πρεσβείες. Σε αυτά τα πενήντα χρόνια, το Παλάτι και ο Στρατός, εξαφανίστηκαν ως εξωδημοκρατικοί παράγοντες διαμόρφωσης των πολιτικών εξελίξεων. Επιπλέον, οι πρωθυπουργοί μας δεν χρειάζεται να έχουν την έγκριση των πρεσβευτών των Μεγάλων Δυνάμεων, ειδικά της μεγαλύτερης εξ’ αυτών. Μπορεί οι ισχυροί να μουτρώνουν όταν αποφασίζουμε αντίθετα από τις επιθυμίες τους αλλά τουλάχιστον δεν απειλούμαστε με πραξικοπήματα και άλλες βίαιες εκτροπές. Στη Μεταπολίτευση η έννοια της λαϊκής κυριαρχίας ως πηγής όλων των εξουσιών εμπεδώθηκε σε σημαντικό βαθμό, παρά τις κατά καιρούς σημαντικές κρίσεις.
5. Συμμετέχω, συμμετέχεις, Διαμαρτυρόμαστε. Στις πρώτες δεκαετίες της Μεταπολίτευσης οι πολίτες αγκάλιασαν τους δημοκρατικούς θεσμούς συμμετέχοντας μαζικά σε αυτούς. Καταγράφηκε υψηλή συμμετοχή στις εκλογές, που γίνονται πλέον χωρίς «βία και νοθεία». Καταγράφηκε επίσης και μαζική συμμετοχή στα κόμματα, στα συνδικάτα, στους φοιτητικούς, στους επιστημονικούς ακόμη και στους πολιτιστικούς συλλόγους. Νέα κοινωνικά κινήματα εμφανίστηκαν: το φεμινιστικό, το νεολαιίστικο, το οικολογικό. Ποτέ άλλοτε η χώρα δεν είδε τέτοια άνθιση της κοινωνίας πολιτών. Μερικές ελίτ δυσανασχετούν. Θέλουν να μας επιστρέψουν στην εποχή της Δημοκρατίας ως «κλειστού ολιγαρχικού παιχνιδιού». Εκφράζουν την απαρέσκεια τους για τη δημοκρατική συμμετοχή των πολιτών πέραν των εκλογών. Ενοχλούνται από τις κινητοποιήσεις, τις απεργίες, τις διαδηλώσεις, τις φοιτητικές καταλήψεις, τη διαμαρτυρία των πολιτών. Ονειρεύονται διαρκώς πως η αστυνομία εισβάλλει στα πανεπιστήμια ή κινείται ενάντια στους διαδηλωτές για να επιβάλλει την τάξη. Ηδονίζονται με την τάξη χωρίς να τους συγκινεί η ελευθερία. Πιστεύουν, πως οι ελίτ και οι τεχνοκρατίες πρέπει να έχουν στη διάθεσή τους μια εν λευκώ εξουσιοδότηση. Γεμάτοι αλαζονεία και ναρκισσισμό κρίνουν πως ο λαός δεν έχει παρά απλώς να τους εμπιστεύεται για τέσσερα χρόνια μέχρι να ξαναρίξει τη ψήφο του. Στο ενδιάμεσο να αρκείται στα δελτία ειδήσεων και στα πρωινάδικα (α ναι, και στον καθημερινό σκληρό μόχθο, που αυτές οι ελίτ αγνοούν συνήθως). Κάτι τέτοιο, όμως, είναι στην ουσία ακύρωση της δημοκρατίας.
Τι δεν κερδίσαμε
6. Tο αίσθημα του κράτους δικαίου και της ισότητας. Για την πλειονότητα των πολιτών δεν άλλαξε η διαμορφωμένη από το παρελθόν πεποίθηση πως σε αυτήν την χώρα δεν είμαστε όλοι ίσοι ενώπιον του νόμου. Η γνώμη των περισσότερων είναι πως ο πλούτος, η ισχύς και τα κοινωνικά δίκτυα παίζουν το καθοριστικό ρόλο στο πως αντιμετωπίζει το κράτος και οι θεσμοί του τον καθέναν από εμάς∙ στο ποιες είναι οι προοπτικές μας και οι προοπτικές των παιδιών μας σε αυτήν τη χώρα. Η ιδέα μιας δημοκρατίας των ίσων όχι μόνο δεν έχει εμπεδωθεί, αλλά στις μέρες μας θεωρείται από την πλειοψηφία των συμπολιτών μας απολύτως ανέφικτη. Η ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού σε συνδυασμό με τον κυνισμό που κυριάρχησε μετά την τελευταία οικονομική κρίση εμπέδωσε σε πολλούς την αντίληψη ενός χυδαίου ατομικισμού του τύπου «ο καθένας για τον εαυτό του».
7. Τον έλεγχο της εκτελεστικής εξουσίας (checks and balances). Δυστυχώς η Μεταπολίτευση δεν εμπέδωσε μια θεσμική αρχιτεκτονική αλλά και μια κουλτούρα ουσιαστικού και συστηματικού ελέγχου της κυβέρνησης από το κοινοβούλιο, τη Δικαιοσύνη, τα ΜΜΕ αλλά και τις ανεξάρτητες αρχές και την κοινωνία των πολιτών. Κατά γενική ομολογία η εκτελεστική εξουσία, το πρωθυπουργικό κέντρο ιδιαίτερα, παρέμεινε ο πιο ισχυρός από όλους τους θεσμούς της δημοκρατίας μας και ακόμη χειρότερα, κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών ενισχύθηκε σε βάρος όλων των υπολοίπων.
8. Την αυτονομία της πολιτικής από το οικονομικό κεφάλαιο. Η Μεταπολίτευση μπορεί να μας απάλλαξε από το παρακράτος, το Παλάτι, τους επίδοξους πραξικοπηματίες στρατιωτικούς και την εμπλοκή των ξένων πρεσβειών στα εσωτερικά μας αλλά, από την άλλη, η διαπλοκή των επιχειρηματικών συμφερόντων με τη διακυβέρνηση αποτελεί ένα άλυτο οξύ πρόβλημα, τόσο μεγάλο που απειλεί την ίδια την ουσία του πολιτεύματός μας. Το τρίγωνο Κυβέρνηση-ΜΜΕ-Διαπλοκή πνίγει τη Δημοκρατία καθημερινά.
Τι κινδυνεύουμε να χάσουμε
9. Την πίστη μας πως η Δημοκρατία βελτιώνει τη ζωή μας. Η συνεχής διεύρυνση των ανισοτήτων τα τελευταία χρόνια διαμορφώνει σε πολλούς πολίτες την αντίληψη πως η Δημοκρατία είναι ένα σύστημα για προνομιούχους, μια πολυτέλεια για τους ανθρώπους του καθημερινού μόχθου. Βαδίζουμε ολοταχώς προς μια κοινωνία μηδενικών προσδοκιών και αυτή η συνθήκη δεν είναι παρά ο προθάλαμος ακόμη πιο απειλητικών αυταρχικών εξελίξεων. Πάνω σε αυτήν την απελπισία και τον κυνισμό πατάει η άκρα δεξιά.
10. Την πίστη μας πως με τη Δημοκρατία θα αλλάξουμε τον κόσμο προς το καλύτερο. Η Μεταπολίτευση έφερε στην κοινωνία και ιδιαίτερα στις νεότερες γενιές την ελπίδα πως μέσα από τη δημοκρατική συμμετοχή ο κόσμος μπορεί να αλλάξει, να γίνει καλύτερος, δικαιότερος. Πιστεύει πλέον κανείς πραγματικά πως «θ’ αλλάξουμε τον κόσμο»; Η μαζική πολιτική συμμετοχή και η κινητοποίηση των πολιτών στις πρώτες δεκαετίες της Μεταπολίτευσης δίνουν τώρα τη θέση τους στην αποχή, την αποπολιτικοποίηση, την εξατομίκευση και την πλήρη εξασθένιση όλων των θεσμών της κοινωνίας των πολιτών αλλά και των κομμάτων, που μετατρέπονται σε μηχανισμούς συνδεδεμένους με το κράτος και τα επιχειρηματικά συμφέροντα. Η πολιτική έχει μετατραπεί σε επικοινωνία. Το πολιτικό μήνυμα, άδειο από περιεχόμενο και στόχους, μοιάζει περισσότερο με διαφήμιση οδοντόκρεμας. Οι πολιτικοί διαγωνίζονται στην υποκρισία, και δίνουν ρεσιτάλ θεατρικών ερμηνειών. Ακόμη και «Αριστεροί πολιτικοί ηγέτες» συμπεριφέρονται ως νεόπλουτοι και περιφέρονται στα πρωινάδικα προβάλλοντας τα σπίτια και τα πλούτη τους. Πολλοί πλέον έπαψαν να πιστεύουν στη δύναμη χειραφέτησης της δημοκρατίας: «Όλοι ίδιοι είναι», «όλοι κοιτάνε τον εαυτό τους», «η δημοκρατία είναι ένα παιχνίδι των πλουσίων για να εξυπηρετούν τους φίλους τους», μας λένε. Φοβάμαι πως δεν έχουν εντελώς άδικο.
10+1 Θα κλάψει κανείς για τη Δημοκρατία που χάνεται; Τα τελευταία χρόνια οι εξελίξεις στο μέτωπο της Δημοκρατίας υπήρξαν δραματικές. Ο έλεγχος των ΜΜΕ από την κυβέρνηση και τους ισχυρούς φίλους της, η υποβάθμιση του κοινοβουλίου και η αυταρχική και κυνική αντιμετώπιση των ανεξάρτητων αρχών από την κυβέρνηση οδηγούν στο συμπέρασμα, πως βαδίζουμε ολοταχώς προς μια ελεγχόμενη, ανελεύθερη δημοκρατία. Στο σκάνδαλο των υποκλοπών δεν αναδείχθηκε απλώς μια κυνική και χυδαία εξουσία μανιακή για έλεγχο αλλά και μια καχεκτική κοινωνία πολιτών που παραδόθηκε σχεδόν αμαχητί και με ελάχιστη αντίσταση στην έκνομη βούληση της εκτελεστικής εξουσίας να παρακολουθεί χιλιάδες πολίτες δίχως να δίνει λογαριασμό, και στις ορέξεις της για απόλυτο έλεγχο πάνω στις ζωές των άλλων. Ως γνωστόν, αυτό δεν απέχει πολύ από τον ολοκληρωτισμό.
*Ο Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
Πηγή: dnews.gr
