*Του Γιώργου Πέτρόπουλου –
Οι διασπάσεις στην Αριστερά είναι συστατικό στοιχείο της διαδρομής της και αφορά το σύνολο των κομμάτων και των οργανώσεων που την αποτελούν ιστορικά και διαχρονικά. Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή αν λέγαμε πως δεν υπάρχει οργάνωση, μικρή ή μεγάλη, στον χώρο της Αριστεράς –από τότε που η Αριστερά εμφανίστηκε στο προσκήνιο της Ιστορίας–, που να μη γνώρισε διάσπαση. Ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο δεν είναι λίγοι εκείνοι που θεωρούν ότι οι διασπάσεις είναι μια αριστερή παθογένεια. Η αλήθεια βεβαίως είναι πιο σύνθετη καθώς στην ιστορία της Αριστεράς υπάρχουν διασπάσεις αναγκαίες ή αναγκαστικές αλλά και διασπάσεις χωρίς νόημα. Διασπάσεις που άφησαν ισχυρό ιστορικό αποτύπωμα αλλά και διασπάσεις που πέρασαν εντελώς απαρατήρητες. Διασπάσεις που έδωσαν ώθηση στα αριστερά κόμματα και διασπάσεις που απλώς επιβεβαίωσαν και ενίσχυσαν την κρίση τους. Διότι σε κάθε περίπτωση οι διασπάσεις είναι προϊόν κρίσης παντού. Οχι μόνο στον χώρο της Αριστεράς.
Οι πιο σημαντικές διασπάσεις της Αριστεράς συνδέονται με τα διεθνή ρεύματα σκέψης και δράσης στον χώρο της τόσο στον 19ο όσο και στον 20ό αιώνα. Η κυριαρχία του μαρξισμού στο εργατικό κίνημα, στο τελευταίο τέταρτο του 19ου, οδηγεί στον διαχωρισμό των εργατικών κομμάτων από τον αναρχισμό και στη μετάβαση από την Πρώτη στη Δεύτερη Διεθνή.
Ο συμβιβασμός των κομμάτων της Β’ Διεθνούς με τις αστικές τάξεις των χωρών τους στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο φέρνει νέες διασπάσεις στο εργατικό κίνημα, ενώ η Οκτωβριανή Επανάσταση δίνει τεράστια αίγλη στον λενινισμό, ως η επαναστατική συνέχεια του μαρξισμού, και στον μπολσεβικισμό με αποτέλεσμα τη δημιουργία των κομμουνιστικών κομμάτων και της Τρίτης Διεθνούς. Η κυριαρχία του Στάλιν στο μπολσεβίκικο κόμμα στην ΕΣΣΔ και η σύγκρουση με τον Τρότσκι οδηγεί στη συγκρότηση τροτσκιστικών κομμάτων και στην Τέταρτη Διεθνή. Η σύγκρουση ΕΣΣΔ – Κίνας, στις αρχές της δεκαετίας του ’60, είχε ως αποτέλεσμα νέες διασπάσεις και τη δημιουργία των μαοϊκών κομμάτων. Το ίδιο συνέβη και με την εμφάνιση του ευρωκομουνισμού.
Οι διασπάσεις στην Αριστερά επηρεάζονται, επίσης, και από μεγάλα επαναστατικά γεγονότα και εξεγέρσεις, όπως ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η Οκτωβριανή Επανάσταση που προαναφέραμε, η Κινεζική Επανάσταση, η Κουβανέζικη Επανάσταση, ο Πόλεμος στο Βιετνάμ, ο Μάης του ’68 στη Γαλλία. Επηρεάζονται ακόμη και από τα ζητήματα που προκύπτουν στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού, όπως από την επέμβαση της ΕΣΣΔ στην Ουγγαρία το 1956, στην Τσεχοσλοβακία το 1968 κ.ο.κ.
Αν ήθελε κανείς να αποδώσει ολόκληρη την ιστορία των διασπάσεων της Αριστεράς, θα χρειαζόταν να συγγράψει τόμους ολόκληρους χωρίς να είναι βέβαιος, στο τέλος, πως κάτι δεν του ξέφυγε. Αυτό, ο αναγνώστης θα έχει την ευκαιρία να το αντιληφθεί στα κείμενα που ακολουθούν. Προηγουμένως, όμως, οφείλουμε να κάνουμε μία διευκρίνιση. Οταν λέμε Αριστερά στην Ελλάδα τι ακριβώς εννοούμε;
Στην Ελλάδα η Αριστερά αρχίζει να διαμορφώνεται από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. Πολιτικά, όμως, αποκτά ολοκληρωμένη υπόσταση από τον Νοέμβριο του 1918 με τη δημιουργία του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος (ΣΕΚΕ) που στη συνέχεια μετεξελίχθηκε σε ΚΚΕ. Η μήτρα όλων των αποχρώσεων της ιστορικής Αριστεράς ήταν το ΣΕΚΕ-ΚΚΕ. Οτιδήποτε άλλο επιχειρήθηκε να σχηματιστεί έξω από αυτό τον χώρο δεν ευδοκίμησε.
Ιστορικά η Αριστερά στην Ελλάδα έχει κοινωνική αναφορά στην εργατική τάξη και οι διάφορες τάσεις της ετεροκαθορίζονταν με επίκεντρο το ΣΕΚΕ-ΚΚΕ. Στο κοινωνικοπολιτικό λεξικό του «Ανεξάρτητου», το πιο γνωστό και πιο διαδεδομένο κοινωνικοπολιτικό λεξικό του Μεσοπολέμου, διαβάζουμε ότι «αριστερός εις την πολιτικήν ορολογίαν λέγεται ο έχων επαναστατικάς, σοσιαλιστικάς ή κομμουνιστικάς αντιλήψεις. Αριστερά κόμματα, εν αντιθέσει προς τα δεξιά, συντηρητικά τοιαύτα είναι τα ακολουθούντα αριστεράς κατευθύνσεις».
Την πραγματικότητα αυτή διαφοροποίησαν δύο κόμματα. Το ένα είναι το ΠΑΣΟΚ και το άλλο ο ΣΥΡΙΖΑ. Το ΠΑΣΟΚ διεκδίκησε για ένα διάστημα θέση –και μάλιστα ηγετική– στην Αριστερά. Δεν προήλθε όμως από αυτήν αλλά από τον χώρο του λεγόμενου Δημοκρατικού Κέντρου, όπου και επέστρεψε στη συνέχεια. Ο ΣΥΡΙΖΑ προήλθε από την Αριστερά και μετά το 2012 ηγήθηκε του χώρου καθώς το ΚΚΕ διαχωρίστηκε από αυτήν με τη θέση «εμείς δεν είμαστε αριστεροί – είμαστε κομμουνιστές». Ετσι σήμερα –μετά την κυβερνητική θητεία του ΣΥΡΙΖΑ και την εφαρμογή μνημονίων– η έννοια της Αριστεράς έχει λάβει άλλο εύρος και διαστάσεις απ’ αυτές που μας κληροδότησε η Ιστορία. Στην πραγματικότητα, η έννοια της Αριστεράς πρέπει να προσδιοριστεί εκ νέου.
Στα κείμενα που ακολουθούν θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια σύντομη ιστορία των διασπάσεων της Αριστεράς στα πιο βασικά της σημεία. Από την εξιστόρηση λείπει η ιστορία των διασπάσεων του ΠΑΣΟΚ για τους λόγους που προαναφέραμε και κυρίως γιατί δεν υπήρξε πότε ενδογενής αριστερή δύναμη. Επίσης δεν υπάρχει αναφορά στις διασπάσεις του αναρχικού χώρου, ο οποίος έχει επίσης μία άλλη διαδρομή από αυτή της ιστορικής Αριστεράς και ποτέ δεν έλαβε σοβαρές διαστάσεις στο εργατικό κίνημα.
ΤΟ ΣΕΚΕ και ο διαμελισμός του
Το ΣΕΚΕ ιδρύθηκε στο διάστημα 17 ώς 21 Νοεμβρίου του 1918 (με το νέο ημερολόγιο). Η σύνθεσή του ιδεολογικά και πολιτικά δεν ήταν ομοιογενής. Στο ιδρυτικό Συνέδριο ήταν διακριτές τρεις τάσεις: η δεξιά με κύριους εκπροσώπους τούς Α. Σίδερη, Ν. Γιανιό και Π. Δημητράτο, η αριστερή με βασικούς εκπροσώπους τους Δ. Λιγδόπουλο, Σπ. Κουμιώτη και Μ. Οικονόμου και μια τρίτη κεντρώας συμπεριφοράς με επικεφαλής τον Α. Μπεναρόγια.
Ισχυρότερη ήταν η τάση του κέντρου και ακολουθούσε η αριστερά. Ολοι οι κύριοι εκπρόσωποι των τάσεων που ίδρυσαν το ΣΕΚΕ στην πορεία της μετεξέλιξής του σε ΚΚΕ βρέθηκαν εκτός κόμματος – πλην του Λιγδόπουλου που έχασε νωρίς τη ζωή του. Οι εκπρόσωποι της δεξιάς και της κεντρώας τάσης από το 1923 και μετά διαχώρισαν τη θέση τους και κινήθηκαν σε διάφορους σχηματισμούς σοσιαλδημοκρατικής κατεύθυνσης που συχνά συναντιούνταν με το παραδοσιακό αστικό Δημοκρατικό Κέντρο. Ουδέποτε όμως στην Ελλάδα μέχρι το 1974 έγινε κατορθωτή η συγκρότηση ενός αξιόλογου σοσιαλδημοκρατικού κόμματος.
Οι σοσιαλδημοκρατικές διασπάσεις του ΣΕΚΕ δεν του άφησαν ιδιαίτερα σημάδια. Ο κομμουνισμός ήταν το ανερχόμενο κίνημα της εποχής που του έδωσε σαφή επαναστατικά χαρακτηριστικά και το συνέδεσε με τα πλατιά λαϊκά στρώματα και την εργατική τάξη. Για τον λόγο αυτό εκείνες οι διασπάσεις που έμειναν στην Ιστορία και σημάδεψαν την πορεία του πρώτου, ουσιαστικά, εργατικού κόμματος στην Ελλάδα αφορούν την αριστερή του πλευρά.
Το 1919 αποσπάστηκε από το ΣΕΚΕ μια ομάδα αριστερών με στόχο να πιέσει το κόμμα να προσχωρήσει στην Κομμουνιστική Διεθνή. Η ομάδα αυτή δημιούργησε την οργάνωση «Κομμουνιστική Ενωση» και εξέδιδε την επιθεώρηση «Κομμουνισμός». Το καλοκαίρι του 1921, βλέποντας ότι το ΣΕΚΕ δυνάμωνε και ενισχυόταν ο κομμουνιστικός του προσανατολισμός, η «Κομμουνιστική Ενωση» προσχώρησε και πάλι στο κόμμα ενώ λίγο αργότερα ο «Κομμουνισμός» σταμάτησε να βγαίνει. Ο πυρήνας των μελών της «Κουμμουνιστικής Ενωσης», τον Μάιο του 1923, εξέδωσε την επιθεώρηση «Αρχείον Μαρξισμού» το οποίο αποτέλεσε τη βάση συγκρότησης του αρχειομαρξιστικού κινήματος που στη συνέχεια προσχώρησε στον τροτσκισμό.
Μέχρι τον Δεκέμβρη του 1924, που το ΣΕΚΕ μετονομάστηκε επισήμως σε ΚΚΕ, εμφανίστηκαν στις γραμμές του ορισμένες ακόμη διασπάσεις. Στον συνδικαλιστικό χώρο, υπό τον Κώστα Σπέρα, εμφανίστηκε η κομμουνιστική ομάδα «Νέα Ζωή», η οποία τον Μάρτιο του 1921 εξέδωσε το ομώνυμο περιοδικό. Η ομάδα αυτή τον χειμώνα του 1922 ίδρυσε το Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα το οποίο γρήγορα προσανατολίστηκε στον εργατισμό και τον αναρχοσυνδικαλισμό.
Τον Μάιο του 1921 διασπάστηκε στην Αθήνα η οργάνωση Νεολαίας του ΣΕΚΕ («Σοσιαλιστική Εργατική Νεολαία») και δημιουργήθηκε η «Ανεξάρτητη Κομμουνιστική Νεολαία» η οποία στη συνέχεια συνενώθηκε με την «Κομμουνιστική Νεολαία» της «Κομμουνιστικής Ενωσης» και του περιοδικού «Κομμουνισμός» για να δημιουργηθεί η «Κομμουνιστική Νεολαία Αθηνών». Το 1924 από τη διάσπαση της Κομματικής Οργάνωσης Πειραιά του ΣΕΚΕ δημιουργήθηκε, υπό τους Ευ. Παπαναστασίου και Στέλιο Αρβανιτάκη, η «Κομμουνιστική Ενωση Ελλάδας» η οποία εξέδιδε την εφημερίδα «Κομμουνιστικό Βήμα».
Οι διασπάσεις του ΚΚΕ στον Μεσοπόλεμο
Το ΣΕΚΕ μετονομάστηκε σε ΚΚΕ στο 3ο έκτακτο συνέδριό του το οποίο πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα από τις 26 Νοεμβρίου μέχρι τις 3 Δεκεμβρίου του 1924. Μέχρι τη λήξη της περιόδου του Μεσοπολέμου, το ΚΚΕ γνώρισε αρκετές μικροδιασπάσεις.
Οι ουσιαστικότερες όμως διασπάσεις του –με την έννοια ότι άφησαν ιστορικό στίγμα– ήταν τρεις. Η πρώτη αφορά τους αρχειομαρξιστές που κληρονομήθηκε από το ΣΕΚΕ αλλά πήρε σοβαρή πολιτική υπόσταση αργότερα. Το 1929 η οργάνωση των αρχειομαρξιστών μετονομάστηκε σε «Ενωση Διεθνιστών Κομμουνιστών» και τον επόμενο χρόνο σε «Κομμουνιστική Οργάνωση Μπολσεβίκων Λενινιστών Ελλάδας – Αρχειομαρξιστές (ΚΟΜΛΕ-Α) εκδίδοντας την εφημερίδα «Η Πάλη των Τάξεων». Η ΚΟΜΛΕ-Α εντάχθηκε στη Διεθνή Αριστερή Αντιπολίτευση του Τρότσκι και πολύ γρήγορα, αξιοποιώντας τη βαθιά κρίση του ΚΚΕ, της περιόδου 1929-1931, κατάφερε να αποκτήσει ισχυρή δύναμη στους εργατικούς χώρους. Από το φθινόπωρο του 1931 που, με παρέμβαση της Κομμουνιστικής Διεθνούς, το ΚΚΕ ξεπέρασε την κρίση του, άρχισε η αντιστροφή της κατάστασης. Το 1934 η ΚΟΜΛΕΑ διασπάστηκε και το αρχειομαρξιστικό κίνημα ουδέποτε, στη συνέχεια, απέκτησε σοβαρή κοινωνική και πολιτική υπόσταση.
Η δεύτερη σοβαρή διάσπαση του ΚΚΕ συντελέστηκε το 1927 όταν –λόγω των εξελίξεων στο διεθνές Κομμουνιστικό κίνημα και στο ΚΚΣΕ– συγκροτήθηκε στο κόμμα η «Αριστερή Αντιπολίτευση». Η «Αριστερή Αντιπολίτευση του ΚΚΕ» ήταν τροτσκιστικής κατεύθυνσης με επικεφαλής τον Παντελή Πουλιόπουλο που διαγράφηκε από το ΚΚΕ κατά την κρίση του 1927 και εξέδιδε το «Νέο Ξεκίνημα». Στη συνέχεια η ομάδα Πουλιόπουλου μαζί με μια ομάδα «κεντριστών» (Σεραφείμ Μάξιμος, Κώστας Σκλάβος, Τάσος Χαΐνογλου κ.ά.) που αποχώρησαν από το κόμμα, συγκρότησαν την «Ενωμένη Αντιπολίτευση» και εξέδιδαν το περιοδικό «Σπάρτακος». Το 1930, με την αποχώρηση των κεντριστών, η «Ενωμένη Αντιπολίτευση» ξαναέγινε «Αριστερή Αντιπολίτευση του ΚΚΕ – Σπάρτακος».
Το διάστημα 1929-1931 το ΚΚΕ έφτασε στα όρια της διάλυσης καθώς στο εσωτερικό του ξέσπασε οξύτατη εσωκομματική πάλη που έμεινε γνωστή στην Ιστορία ως «φραξιονιστική πάλη δίχως αρχές». Η πάλη αυτή διεξαγόταν ανάμεσα σε δύο κύριες ομάδες της ηγεσίας του κόμματος: την ομάδα των Χαϊτά – Ευτυχιάδη και την ομάδα των Θέου – Σιάντου – Πυλιώτη – Αλέξη. Δίπλα στις δύο αυτές ομάδες κι ενάντιά τους υπήρχε και μία τρίτη των Κ. Καραγιώργη, Αγι Βλάχου και Θέμελη. Η ομάδα αυτή επεδίωκε την παρέμβαση της Κομμουνιστικής Διεθνούς για την έξοδο του κόμματος από την κρίση.
Η κρίση ξεπεράστηκε με ανοιχτή παρέμβαση της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Νοέμβρης του 1931) και την επιλογή του Ν. Ζαχαριάδη στη θέση του Γενικού Γραμματέα του Κόμματος. Το 1933-1934 στο εσωτερικό του κόμματος εμφανίστηκε μια ομάδα η οποία στη συνέχεια αποσπάστηκε από το ΚΚΕ. Επικεφαλής της ήταν ο Γιώργος Κωνσταντινίδης (Ασημος Ασημίδης), δεύτερος τη τάξει στην ηγεσία του κόμματος, μέλος του Π.Γ. και γραμματέας της Οργάνωσης Θεσσαλονίκης. Εκείνη η διάσπαση ήταν μικρής έκτασης. Περιορίστηκε στην αποχώρηση μερικών στελεχών από την Αθήνα, αλλά επειδή αφορούσε βασικά ζητήματα διαφωνιών με την πολιτική της Κομμουνιστικής Διεθνούς έχει αφήσει ξεχωριστό στίγμα στην ιστορία των διασπάσεων του ΚΚΕ. Αρχικά δημοσίευσε τις θέσεις της στην Επιθεώρηση (κυκλοφόρησε ένα τεύχος) με τίτλο «Κάτω από τη Σημαία της Γ’ Διεθνούς» και στη συνέχεια υπό την επωνυμία «Αριστερή Παράταξη στο ΚΚΕ» εξέδωσε μερικά τεύχη της επιθεώρησης «Μαρξιστικό Βήμα» που ήταν δημοσιογραφικό-θεωρητικό όργανό της.
Εκτοτε, το ΚΚΕ, στον Μεσοπόλεμο, δεν γνωρίζει διασπάσεις αλλά συνεχή ανάπτυξη. Ο αποδεκατισμός των στελεχών του και η διάλυση των οργανώσεών του στη μεταξική δικτατορία είναι αποτέλεσμα των διώξεων του καθεστώτος και των δηλώσεων μετανοίας.
Ο «τεμαχισμός» της μετεμφυλιακής περιόδου
Τη δεκαετία του ’40 το ΚΚΕ φτάνει στο απόγειο της ανάπτυξής του. Πρωταγωνιστεί στην Εθνική Αντίσταση, προωθεί μια πλατιά πολιτική συμμαχιών δημιουργώντας το ΕΑΜ του οποίου είναι η ραχοκοκαλιά και η καθοδηγητική δύναμη, μετατρέπεται στο μεγαλύτερο σε δύναμη ελληνικό κόμμα. Διασπάσεις δεν γνωρίζει ακόμη και στις περιπτώσεις που κάνει σοβαρά πολιτικά λάθη με τεράστιες συνέπειες (Λίβανος – Γκαζέρτα – Βάρκιζα). Αμέσως μετά τη Βάρκιζα το ΚΚΕ μετατρέπει το ΕΑΜ σε πολιτικό συνασπισμό κομμάτων. Η εξέλιξη αυτή προκαλεί μια μικρή διάσπαση στο ΕΑΜικό κίνημα καθώς η «Ενωση Λαϊκής Δημοκρατίας» του Η. Τσιριμώκου και το «Σοσιαλιστικό Κόμμα» του Αλ. Σβώλου αρνούνται να συμμετάσχουν στον Πολιτικό Συνασπισμό Κομμάτων του ΕΑΜ. Η προσπάθειά τους να δημιουργήσουν έναν μετακατοχικό σοσιαλδημοκρατικό πόλο δεν φέρνει σοβαρό αποτέλεσμα. Το ΕΑΜ παραμένει ακλόνητο και διαρκώς ενισχυόμενο.
Διασπάσεις, ουσιαστικές, δεν γνωρίζει το ΚΚΕ ούτε στη διάρκεια του Εμφυλίου. Διάφορες κινήσεις στελεχών μέχρι το 1955 (Βαφειάδης, Παρτσαλίδης, Καραγιώργης) γνώρισαν τεράστια προβολή πολύ αργότερα καθώς συνοδεύονταν από αντιπολιτευτικά κείμενα (πλατφόρμες) απέναντι στην πολιτική της ηγεσίας του κόμματος υπό Ν. Ζαχαριάδη. Στον χρόνο εκδήλωσής τους, όμως, είχαν πολύ μικρή απήχηση.
Η πρώτη μεγάλη διάσπαση συντελείται στο ΚΚΕ το 1956, όταν με παρέμβαση του ΚΚΣΕ και ακόμη πέντε κομμουνιστικών κομμάτων (Ρουμανίας, Βουλγαρίας Ουγγαρίας, Πολωνίας και Τσεχοσλοβακίας) συγκροτείται Διεθνής Επιτροπή η οποία στην 6η Ολομέλεια της Κ.Ε. του Κόμματος (Μάρτης 1956) καθαιρεί τον Ν. Ζαχαριάδη από γ.γ. Η διάσπαση αυτή πήρε τεράστιες διαστάσεις στη συνέχεια. Επεκτάθηκε σε όλες τις οργανώσεις του κόμματος στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού όπου ζούσαν Ελληνες πολιτικοί πρόσφυγές αλλά και στην Ελλάδα, στις φυλακές και στις εξορίες όπου κρατούνταν Ελληνες κομμουνιστές. Η διάσπαση εκείνη είχε προετοιμαστεί νωρίτερα από τους Σοβιετικούς σε μια προσπάθειά τους να προκαλέσουν την πτώση του Ζαχαριάδη με απαίτηση της βάσης του κόμματος. Ετσι τον Σεπτέμβρη του 1955, στη μεγαλύτερη κομματική Οργάνωση, αυτή της Τασκένδης, ξέσπασαν βίαια επεισόδια που πήραν πρωτοφανή διάσταση και αγριότητα και έμειναν στην Ιστορία ως «γεγονότα της Τασκένδης».
Η διάσπαση του ’56, λόγω του κύρους της ΕΣΣΔ στους Ελληνες κομμουνιστές αλλά και του γεγονότος ότι το ΚΚΕ ήταν στην παρανομία και υπό απηνή διωγμό, δεν οδήγησε στη συγκρότηση άλλων ή άλλου κόμματος. Μόνο το 1963, όταν στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα εκδηλώθηκε η διαφορά απόψεων ανάμεσα στο ΚΚΣΕ και στο Κ.Κ. Κίνας συγκροτήθηκε από πολιτικούς πρόσφυγες το φιλοκινεζικό ΚΚΕ (μ-λ). Αργότερα αυτό το κόμμα συνδέθηκε με τους Μαοϊκούς (Ομάδα του περιοδικού «Αναγέννηση») εντός Ελλάδας και το 1966 εντάχθηκε Οργάνωση Μαρξιστών Λενινιστών Ελλάδας (ΟΜΛΕ). Η συνέχεια του μαοϊκού κινήματος στην Ελλάδα έχει τη δική του ιστορία των δικών του διασπάσεων και ανασυγκροτήσεων με πιο γνωστά τα κόμματα ΚΚΕ (μ-λ), Μ-Λ ΚΚΕ, ΕΚΚΕ κ.ο.κ.
Η δεύτερη μεγάλη διάσπαση του ΚΚΕ, που αποτέλεσε τη μήτρα της μεταπολιτευτικής Αριστεράς στην Ελλάδα και την επηρεάζει ώς τα σήμερα, συντελέστηκε στη 12η Ολομέλεια της Κ.Ε. του κόμματος το 1968. Η Ολομέλεια πραγματοποιήθηκε στο διάστημα 5-15 Φλεβάρη του 1968 στη Βουδαπέστη. Το ιστορικό αποτέλεσμα της διάσπασης που συντελέστηκε εκεί ήταν να προκύψουν δύο κόμματα που έφεραν τον τίτλο ΚΚΕ. Το ένα ήταν το ΚΚΕ και το άλλο το ΚΚΕ εσωτερικού, ενώ ένα τμήμα κομματικών στελεχών και προσωπικοτήτων της Αριστεράς που δεν πήγε με το ένα ή το άλλο κόμμα ανασυγκρότησε μεταπολιτευτικά την ΕΔΑ – ό,τι δηλαδή απέμεινε από την προδικτατορική ΕΔΑ της οποίας η κύρια δύναμη ήταν το ιστορικό ΚΚΕ.
Το… σπάσιμο του ΚΚΕ στη Μεταπολίτευση
Το 1989, διαφωνώντας με το περιεχόμενο του συμμαχικού σχήματος «Συνασπισμός της Αριστεράς και της Προόδου» και με τις επιλογές του κόμματος για συμμετοχή του Συνασπισμού στις κυβερνήσεις Τζαννετάκη και Ζολώτα διασπάστηκε η νεολαία του Κόμματος (ΚΝΕ) ενώ σταδιακά αποχώρησαν από το κόμμα συνολικά 15 μέλη της Κ.Ε. του.
Στη μεταπολιτευτική περίοδο το ΚΚΕ γνώρισε δύο μεγάλες διασπάσεις την περίοδο 1989-1991 και ορισμένες μικρής έκτασης, κυρίως τοπικού χαρακτήρα, στο μεσοδιάστημα 1974-1989. Σε αυτές τις μικρότερες διασπάσεις πριν από το 1989 μπορούμε να αναφέρουμε: α) Τη διάσπαση στην ΚΝΕ με επίκεντρο τη Νομική της Θεσσαλονίκης αλλά και επίδραση σε Αθήνα και Πειραιά την άνοιξη του 1979. Επικεφαλής της ομάδας αυτής, στη Θεσσαλονίκη, που αρχικά εμφανίστηκε ως «Λενινιστική τάση της ΚΝΕ» και στη συνέχεια ως «Αριστερά του ΚΚΕ» (με ομώνυμο έντυπο), ήταν ο Μήτσος Ανδρέου, που καταγγέλθηκε ανοιχτά από τις σελίδες του «Ριζοσπάστη» ενώ συμμετείχε, μεταξύ άλλων, και ο Ανδρέας Λοβέρδος, ο μετέπειτα υπουργός του ΠΑΣΟΚ και τώρα ερωτοτροπών με τη Ν.Δ. του Κ. Μητσοτάκη. β) Την «Κίνηση των 400».
Η ομάδα αυτή εμφανίστηκε στις αρχές του 1980 (Φεβρουάριος-Μάρτιος) και ονομάστηκε έτσι από μια διακήρυξή τους που δημοσιεύτηκε στον Τύπο της εποχής με τίτλο «Η πολιτική μας διαφωνία με το ΚΚΕ» την οποία υπέγραφαν περί τα 400 μέλη και στελέχη του ΚΚΕ και της ΚΝΕ με επικεφαλής τον Στέλιο Αλεξανδρόπουλο, τον μετέπειτα αναπληρωτή καθηγητή πολιτικών επιστημών του Πανεπιστημίου Κρήτης (έφυγε από τη ζωή το 2006), ο οποίος είχε θητεύσει ένα διάστημα δίπλα στον Χαρίλαο Φλωράκη.
Στην ίδια ομάδα συμμετείχαν επίσης ο Γιώργος Μαθιανάκης, ηγετικό στέλεχος της Σπουδάζουσας, αλλά και η Τόνια Μωροπούλου, στέλεχος της Αντι-ΕΦΕΕ και της ΚΝΕ με δράση στη δικτατορία και κατά την εξέγερση του Πολυτεχνείου. γ) Τη διάσπαση στην Οργάνωση της Πάτρας το 1985. Οσοι τότε βρέθηκαν εκτός ΚΚΕ, με επικεφαλής τον πρώην γραμματέα της Οργάνωσης Μιχάλη Βασιλάκη, συγκρότησαν οργάνωση με την ονομασία «Εργατικό Αντιιμπεριαλιστικό Μέτωπο (ΕΑΜ)», συνδικαλιστικό βραχίονα το ΣΕΑΜ και δημοσιογραφικό όργανο την εφημερίδα «Δημοκράτης Λαός». Στην οργάνωση αυτή συμμετείχε και ο δολοφονημένος από παρακρατικούς της ΟΝΝΕΔ Νίκος Τεμπονέρας.
Το 1989, διαφωνώντας με το περιεχόμενο του συμμαχικού σχήματος «Συνασπισμός της Αριστεράς και της Προόδου» και με τις επιλογές του κόμματος για συμμετοχή του Συνασπισμού στις κυβερνήσεις Τζαννετάκη και Ζολώτα διασπάστηκε η νεολαία του Κόμματος (ΚΝΕ) ενώ σταδιακά αποχώρησαν από το κόμμα συνολικά 15 μέλη της Κ.Ε. του. Η διάσπαση εκείνη οδήγησε στη συγκρότηση του ΝΑΡ (Νέο Αριστερό Ρεύμα), το οποίο στη συνέχεια φυλλορρόησε χάνοντας ουσιαστικά την πλειοψηφία μελών και στελεχών του ΚΚΕ που είχαν αποχωρήσει από το κόμμα. Επίσης διασπάστηκε στο 4ο Συνέδριό του τον Δεκέμβριο του 2017. Από τη διάσπαση αυτή προέκυψε η πολιτική κίνηση «Σύγχρονο Κομμουνιστικό Σχέδιο» (Θ. Σκαμνάκης, Κ. Μάρκου κ.ά.).
Το καλοκαίρι του 1990 το ΚΚΕ γνώρισε μια νέα φάση κρίσης καθώς στο εσωτερικό του εμφανίστηκε η ομάδα των «Ανανεωτών» (Γρ. Φαράκος, Μ. Ανδρουλάκης, Π. Λαφαζάνης, Γ. Δραγασάκης, Δ. Καραγκουλές, Θ. Καρτερός, Γ. Παπαπέτρου, Αλ. Αλαβάνος, Μ. Δαμανάκη, Ν. Χουντής κ.ά.). Η ομάδα αυτή, που δεν ήταν ενιαία –όπως και κάθε ομάδα στον χώρο της Αριστεράς που προκύπτει σε συνθήκες κρίσης και διάσπασης–, περιείχε απόψεις που επεδίωκαν τη μετατόπιση του ΚΚΕ σε δεξιότερες θέσεις αλλά και απόψεις που συνηγορούσαν στη διάλυσή του και στη διάχυσή του στον «Συνασπισμό της Αριστεράς και της Προόδου». Υστερα από οξύτατη ιδεολογική και πολιτική πάλη, η οποία κορυφώθηκε στο 13ο Συνέδριο του κόμματος (Φεβρουάριος 1991), το ΚΚΕ διασπάστηκε εκ νέου. Από τα 111 μέλη της Κ.Ε. που εξέλεξε το συνέδριο βρέθηκαν εκτός κόμματος και παρέμειναν στον «Συνασπισμό της Αριστεράς και της Προόδου» τα 54. Στη συνέχεια διασπάστηκε και ο Συνασπισμός καθώς αποχώρησε απ’ αυτόν το ΚΚΕ.
Οι διασπάσεις 1989-1991 του ΚΚΕ φέρουν το βαρύ αποτύπωμα της πτώσης του υπαρκτού σοσιαλισμού και της τεραστίων διαστάσεων ήττας του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος του 20ού αιώνα.
Το ΚΚΕ, μετά τη διάσπαση του 1991, ανασυγκροτήθηκε στο 14ο Συνέδριό του (Δεκέμβρης 1991). Για να φτάσει σε αυτό που είναι σήμερα ακολουθήθηκε μια πορεία μικρότερων διασπάσεων (π.χ. η ομάδα Κωστόπουλου – Θεωνά που συγκρότησε την Κίνηση για την Ενότητα της Αριστεράς-ΚΕΔΑ) αλλά και εσωτερικών ανακατατάξεων στα καθοδηγητικά του όργανα με απομακρύνσεις στελεχών που δεν ήταν όλοι διαφωνούντες αλλά αφορούσαν και διαφωνούντες. Αυτή είναι μια ιδιαίτερη πλευρά των διασπάσεων της Αριστεράς (οι λεγόμενες σιωπηρές διασπάσεις) η οποία είναι δύσκολο έως αδύνατο να διερευνηθεί σε όλη την ιστορική της έκταση.
Η Κ.Ε. του ΚΚΕ που εκλέχτηκε στον 14ο Συνέδριο αποτελούνταν από 85 μέλη. Στο 15ο Συνέδριο δεν εκλέχτηκαν στην Κ.Ε. 25 παλιά της μέλη και στο Π.Γ. 4 παλιά του μέλη. Στο 16ο Συνέδριο δεν εκλέχτηκαν στην Κ.Ε. 11 παλιά της μέλη ενώ το Π.Γ. συμπληρώθηκε με 2 νέα μέλη. Στο 17ο Συνέδριο δεν εκλέχτηκαν στην Κ.Ε. 10 παλιά της μέλη και από το Π.Γ. βγήκαν 3 παλιά του μέλη. Στο 18ο Συνέδριο δεν εκλέχτηκαν στην Κ.Ε. 17 παλιά της μέλη, ενώ στο Π.Γ. προστέθηκαν 3 νέα μέλη. Στο 19ο Συνέδριο βρέθηκαν εκτός Κ.Ε. 21 παλιά της μέλη κι εκτός Π.Γ. βρέθηκαν 2 πρώην μέλη του. Στο 20ό Συνέδριο δεν εκλέχτηκαν στην Κ.Ε. 11 παλιά μέλη της και στο 21ο Συνέδριο εκτός Κ.Ε. βρέθηκαν 8 παλιά μέλη της, ενώ από το Π.Γ. βρέθηκαν εκτός 2 παλιά μέλη του.
Σε όλα τα προαναφερόμενα συνέδρια έμπαιναν διαρκώς νέα μέλη στην Κ.Ε. ακόμη και τότε που ο αριθμός των μελών της μειωνόταν. Στο 15ο μπήκαν 16 νέα μέλη στην Κ.Ε. Στο 16ο μπήκαν 10, στο 17ο μπήκαν 11, στο 18ο μπήκαν 17 και στο 19ο, παρά τη μείωση των μελών της Κ.Ε., μπήκαν στο κεντρικό κομματικό όργανο 8 νέα μέλη. Στο 20ό Συνέδριο εκλέχτηκαν 16 νέα μέλη στην Κ.Ε. και στο 21ο Συνέδριο 23 νέα μέλη. Από τη διαρκή ανανέωση της Κ.Ε. από το 1991 μέχρι το τελευταίο συνέδριο μόνο ένας πολύ στενός κύκλος ατόμων που δεν υπερβαίνει τα 20 παραμένει σταθερά στο κεντρικό καθοδηγητικό όργανο του κόμματος.
Οι διασπάσεις του ΚΚΕ εσωτερικού στη Μεταπολίτευση
Το ΚΚΕ εσωτερικού (ΚΚΕ εσ.), που προέκυψε από τη διάσπαση του ΚΚΕ το 1968, τράβηξε τον δρόμο του ευρωκομμουνισμού όπως αυτός είχε χαραχτεί από τα Κ.Κ. της Ευρώπης, κυρίως στην Ιταλία και την Ισπανία αλλά και για ένα διάστημα στη Γαλλία. Οι συγκρούσεις στο εσωτερικό του ήταν πολλές, αλλά οι ιστορικές διασπάσεις του ουσιαστικά δύο. Το 1978 διασπάστηκε η Οργάνωση Νεολαίας του Κόμματος (ΕΚΟΝ – Ρήγας Φεραίος). Από τη διάσπαση προέκυψε η οργάνωση «ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίος – Β’ Πανελλαδική» που εντασσόταν στο ρεύμα του αριστερού ευρωκομμουνισμού, θεωρώντας «δεξιόστροφη» εκδοχή της κομμουνιστικής ανανέωσης την πολιτική που εξέφραζε το ΚΚΕ εσ. Η δεύτερη και τελειωτική διάσπαση έγινε στο 4ο Συνέδριο, το 1986.
Η τάση της «μετεξέλιξης» υπό τον Λ. Κύρκο σε συνεργασία με την τάση της «υπέρβασης» του Κώστα Φιλίνη οδήγησαν το συνέδριο στην απόφαση για εγκατάλειψη του κομμουνιστικού τίτλου και της κομμουνιστικής φυσιογνωμίας του κόμματος. Από τη διάσπαση που προκλήθηκε, η πλειοψηφία συγκρότησε το κόμμα της «Ελληνικής Αριστεράς – (ΕΑΡ)» και η μειοψηφία –η τάση της «Αναβάθμισης»– υπό τον Γ. Μπανιά συγκρότησε το «ΚΚΕ Εσωτερικού / Ανανεωτική Αριστερά».
Από τον ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟ στον ΣΥΡΙΖΑ
Ο ΣΥΡΙΖΑ προέρχεται από τον ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ που συγκροτήθηκε το 1989 από τα κόμματα ΚΚΕ, ΕΑΡ, ΕΔΑ, ΕΣΠΕ, ΑΚΕ, με τη συμμετοχή προσωπικοτήτων όπως οι Στ. Γιώτας, Μ. Δρεττάκης, Στ. Νέστωρ και Ν. Κωνσταντόπουλος. Μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ και την αποχώρησή του από το συμμαχικό σχήμα, ο παλιός Συνασπισμός μετεξελίχθηκε το 1992 σε ενιαίο κόμμα.
Στις εθνικές εκλογές του 2004 οι πολιτικοί φορείς ΣΥΝ, ΑΚΟΑ, ΚΕΔΑ, ΔΕΑ, Ενεργοί Πολίτες και ανένταχτες προσωπικότητες με τη στήριξη της ΚΟΕ συγκρότησαν κοινό ψηφοδέλτιο με την επωνυμία «Συνασπισμός της Ριζοσπαστικής Αριστεράς – Ενωτικό Ψηφοδέλτιο». Ηταν η αρχή της γέννησης του ΣΥΡΙΖΑ. Στο 5ο Συνέδριο του ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟΥ, τον Φεβρουάριο του 2008, πρόεδρος εξελέγη ο Αλ. Τσίπρας οποίος στη συνέχεια εξελίχθηκε στην κύρια ηγετική φυσιογνωμία του ΣΥΡΙΖΑ, γεγονός που οδήγησε σε ρήξη σχέσεων με τον πρώην πρόεδρο του κόμματος Αλ. Αλαβάνο.
Στο 6ο Συνέδριο του Συνασπισμού προκλήθηκε διάσπαση. Η ανανεωτική πτέρυγα υπό τον Φώτη Κουβέλη αποσπάστηκε από το κόμμα και στη συνέχεια δημιούργησε το κόμμα της Δημοκρατικής Αριστεράς (ΔΗΜΑΡ), το οποίο συμμετείχε στην κυβέρνηση Σαμαρά – Βενιζέλου.
Τον Μάιο του 2012 –λόγω του εκλογικού νόμου και του μπόνους των 50 εδρών στο πρώτο κόμμα– ο ΣΥΡΙΖΑ υπέβαλε στην Εισαγγελία του Αρείου Πάγου ιδρυτική δήλωση ως ενιαίο κόμμα και ως τέτοιος συμμετείχε στις εκλογές του Ιουνίου 2012. Το 2013 προχώρησε και στην ουσιαστική ενοποίησή του, με το 1ο Συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στο διάστημα 10 έως 14 Ιουλίου. Το κόμμα αυτό θα γνωρίσει μια νέα διάσπαση το 2015 το καλοκαίρι όταν ως κυβέρνηση αποδέχτηκε το τρίτο Μνημόνιο. Από τις τάξεις του θα αποχωρήσει η «Αριστερή Πλατφόρμα» με επικεφαλής τον Παναγιώτη Λαφαζάνη, η οποία στη συνέχεια θα δημιουργήσει το κόμμα «Λαϊκή Ενότητα».
Η τελευτα ία διάσπαση του ΣΥΡΙΖΑ πραγματοποιήθηκε μετά τις εκλογές του 2023, την αποχώρηση του Αλέξη Τσίπρα από την προεδρία του κόμματος και την ανάδειξη του Στέφανου Κασσελάκη σε εκλεγμένο διάδοχό του. Από το κόμμα αποχώρησαν οι ομάδες «Ομπρέλα» και «6+6», οι οποίες συγκρότησαν κοινή Κοινοβουλευτική Ομάδα με την επωνυμία «Νέα Αριστερά».
Ο διαχωρισμός του τροτσκιστικού χώρου
Το πιο δύσκολο και το πιο πολύπλοκο κεφάλαιο στην ιστορία των διασπάσεων της Αριστεράς είναι αυτό που αφορά τον τροτσκιστικό χώρο. Είναι τόσο πολλές οι διασπάσεις που έχουν συμβεί σε αυτό τον χώρο, που θεωρείται αμφίβολο αν θα μπορεί κάποτε ο ιστορικός να τις καταγράψει με ακρίβεια.
Οι τροτσκιστές προήλθαν από τις τάξεις του ΚΚΕ. Οι αρχειομαρξιστές πήραν το όνομά τους από την περιοδική έκδοση «Αρχείον Μαρξισμού», που το πρώτο τεύχος του κυκλοφόρησε την 1η Μαΐου 1923 και το τελευταίο την 1η Ιανουαρίου 1928. Το 1926 από τις τάξεις των αρχειομαρξιστών αποσπάστηκε μια ομάδα που ονομάστηκε «Τρίτη Κατάσταση», γιατί είχε στόχο της τη συνεννόηση μεταξύ του ΚΚΕ και του Αρχείου (των δύο δηλαδή επαναστατικών καταστάσεων) και τη δημιουργία μιας ισχυρής οργάνωσης.
Η «Τρίτη Κατάσταση» έπαψε να υπάρχει το 1930. Το 1929 οι αρχειομαρξιστές μετονομάστηκαν σε Ενωση Διεθνιστών Κομμουνιστών (ΕΔΚ) και προσανατολίστηκαν στον τροτσκισμό, ενώ το 1930 μετονομάστηκαν σε «Κομμουνιστική Οργάνωση Μπολσεβίκων Λενινιστών – Αρχειομαρξιστών (ΚΟΜΛΕΑ)» και εξέδιδαν την εφημερίδα «Η Πάλη των Τάξεων». Μέχρι το 1934, που διασπάστηκε, η ΚΟΜΛΕΑ ήταν το επίσημο τμήμα των τροτσκιστών στην Ελλάδα.
Το 1930 αποσπάστηκε από τους αρχειομαρξιστές ακόμα μία ομάδα μελών που ονομάστηκαν «Φραξιονιστές», γιατί είχαν σχηματίσει φράξια (παράταξη) στο εσωτερικό της οργάνωσης των αρχειομαρξιστών με στόχο την εκκαθάρισή της από ορισμένα ηγετικά στελέχη που εμπόδιζαν την ανασυγκρότηση του χώρου με βάση τις αρχές του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού. Το 1931 οι Φραξιονιστές δημιούργησαν την «Κομμουνιστική Ενωτική Ομάδα (ΚΕΟ), με επιφανή ηγετικά στελέχη της τον Μήτσο Σούλα και τον Μιχάλη Ράπτη (Πάμπλο), που αργότερα υπήρξε ο ηγέτης της 4ης Διεθνούς. Από τη μειοψηφία της ΚΕΟ στα τέλη του 1932 δημιουργήθηκε η Λενινιστική Αντιπολίτευση του ΚΚΕ (ΛΑΚΚΕ) στην οποία συμμετείχαν ο Μιχάλης Ράπτης και ο Σπύρος Πρίφτης (Αγις Στίνας) που είχε αποχωρήσει από το ΚΚΕ.
Το 1932 εμφανίστηκε επίσης η Ομάδα Κομμουνιστών της Αριστεράς, μια ομάδα που και αυτή είχε αποσπαστεί από τις τάξεις των αρχειομαρξιστών. Ο κύριος όγκος των αρχειομαρξιστών βρισκόταν στην ΚΟΜΛΕΑ, η οποία διασπάστηκε το 1934. Από τη διάσπασή της προέκυψε το «Κομμουνιστικό Αρχειομαρξιστικό Κόμμα Ελλάδος (ΚΑΚΕ)», με επικεφαλής τον Δημήτρη Γιωτόπουλο, το οποίο διαφοροποιήθηκε από τον επίσημο τροτσκισμό, και η «Οργάνωση Μπολσεβίκων Λενινιστών (ελληνικό τμήμα Κομμουνιστικής Διεθνιστικής Ενωσης)», με επικεφαλής τον Γιώργη Βιτσώρη και εφημερίδα τον «Μπολσεβίκο», η οποία έμεινε πιστή στον Τρότσκι.
Το 1935 η οργάνωση αυτή μετονομάστηκε σε «Κομμουνιστική Διεθνιστική Ενωση Ελλάδος (ΚΔΕΕ)». Το 1936 διασπάστηκε σε ΚΔΕΕ με ηγέτες τον Βιτσώρη και τον Στίνα και έντυπο το «Εργατικό Μέτωπο» και σε ΚΔΕΕ με έντυπο τον «Νέο Δρόμο».
Εν τω μεταξύ, έξω από τις τάξεις των αρχειομαρξιστών, από το 1927 είχε συγκροτηθεί άλλο ένα τροτσκιστικό ρεύμα, με ηγέτη τον πρώην γραμματέα του ΚΚΕ Παντελή Πουλιόπουλο. Το 1929 το ρεύμα αυτό συγκροτήθηκε ως πολιτική κίνηση με την ονομασία «Σπάρτακος», που ήταν και το όνομα του δημοσιογραφικού της οργάνου. Το 1932 στον «Σπάρτακο» προσχώρησε η πλειοψηφία της ΚΕΟ. Τον Οκτώβριο του 1934, από την ένωση του «Σπάρτακου» και της «ΛΑΚΚΕ» δημιουργήθηκε η «Οργάνωση Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδος (ΟΚΔΕ)». Στη συνέχεια, τον Φλεβάρη του 1937 από την ένωση της ΟΚΔΕ με τον «Νέο Δρόμο», συγκροτήθηκε η «Ενιαία Οργάνωση Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδος (ΕΟΚΔΕ)». Ηγετικές φυσιογνωμίες όλων αυτών των κινήσεων παρέμεναν ο Παντελής Πουλιόπουλος και ο Μιχάλης Ράπτης.
Η κινητικότητα αυτή των διασπάσεων και συγκολλήσεων στο αρχειομαρξιστικό-τροτσκιστικό ρεύμα συνεχίστηκε και στη διάρκεια της Κατοχής. Η παρακολούθησή τους δεν είναι καθόλου εύκολη για τον ιστορικό, πολύ περισσότερο για τον αναγνώστη. Θα την παραθέσουμε στο γενικό της περίγραμμα, με την ελπίδα ότι θα αποφύγουμε λάθη που αδικούν το θέμα: Στα τέλη του 1942, με ηγέτη τον Αγι Στίνα, συγκροτήθηκε το «Κομμουνιστικό Διεθνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΔΚΕ)», από ομάδα που αποσπάστηκε από την ΕΟΚΔΕ και ενώθηκε με την ΚΔΕΕ. Το Μάιο του 1943 από την ΕΟΚΔΕ και ομάδα τεταρτοδιεθνιστών που βρίσκονταν έξω από τις τότε οργανώσεις του χώρου συγκροτήθηκε το Κόμμα Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδας (ΚΚΔΕ).
Τον Δεκέμβριο του 1943 από το ΚΔΚΕ και την ομάδα του Λουκά Καρλιάφτη (παλιού Αρχειομαρξιστή και ηγετικού στελέχους του «Νέου Δρόμου») συγκροτήθηκε το «Διεθνιστικό Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΔΚΚΕ)». Το 1943 δημιουργήθηκε η «Ενωτική Ομάδα» από τη συγχώνευση της Ομάδας «Επίθεση» (υπήρχε από το 1941 από ανεξάρτητους τροτσκιστές) και της «Ομάδας Καλλιθέας» (την οποία είχαν συγκροτήσει δύο παλιά μέλη του «Σπάρτακου»).
Τον Οκτώβριο του 1944 ο Στίνας, αφού ήρθε σε ρήξη με τον Λουκά Καρλιάφτη στο ΔΚΚΕ, συγκρότησε το «Διεθνιστικό Επαναστατικό Κόμμα Ελλάδας (ΔΕΚΕ)», με εφημερίδα του το «Εργατικό Μέτωπο». Επίσης η «ομάδα Καρλιάφτη», το ΚΚΔΕ και η «Ενωτική Ομάδα» συγκρότησαν το Εργατικό Διεθνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΕΔΚΕ).
Στο παζλ των τροτσκιστικών οργανώσεων πρέπει να προστεθεί και η ανεξάρτητη Περιφερειακή Επιτροπή του «Διεθνιστικού Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας» Θεσσαλονίκης (ΠΕΔΚΚΕ), που είχε αποκοπεί από το ΔΚΚΕ και είχε εξελιχθεί σε ανεξάρτητο σχήμα, με εφημερίδα της τη «Σπίθα» και εκπρόσωπο τον Κώστα Καροτσέρη, καθώς και η ομάδα της «Κόκκινης Σημαίας», που αποτελούνταν από τη νεολαία του «Επαναστατικού Σοσιαλιστικού Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας» (ΕΣΚΚΕ), του οποίου ηγούνταν ο παλιός γραμματέας του ΣΕΚΕ Θωμάς Αποστολίδης (τουφεκίστηκε από τους Γερμανούς τον Σεπτέμβριο του 1944).
Τον Σεπτέμβριο του 1945, ύστερα από συζητήσεις μεταξύ του «Εργατικού Διεθνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΕΔΚΕ)», που εξέδιδε την «Εργατική Πάλη», του ΔΕΚΕ και ΠΕΔΚΚΕ (Θεσσαλονίκης), αποφασίστηκε η δημιουργία οργανωτικής επιτροπής για την προπαρασκευή ενοποιητικού συνεδρίου των τροτσκιστικών οργανώσεων. Σε αυτή την επιτροπή προσχώρησε και μέρος από την ομάδα της «Κόκκινης Σημαίας». Από το ενοποιητικό συνέδριο, που πραγματοποιήθηκε τον Ιούλιο του 1946, προέκυψε το Κομμουνιστικό Διεθνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΔΚΕ), με δημοσιογραφικό του όργανο την «Εργατική Πάλη».
Στη συνέχεια, το τροτσκιστικό ρεύμα γνώρισε νέες διασπάσεις και συγκολλήσεις που συνεχίζονται έως σήμερα. Αφετηρία των νέων διασπάσεων είναι το 1958, όταν η πλειοψηφία του ΚΔΚΕ απέκλεισε από το κόμμα τη μειοψηφία.
Οι διασπάσεις στον μαοϊκό χώρο
Οπως έχουμε αναφέρει σε άλλο σημείο, η διάσπαση του ΚΚΕ το 1956 σε ζαχαριαδικούς και αντιζαχαριαδικούς δεν πήρε οργανωτική μορφή για όσους διαφωνούσαν με την ηγεσία του κόμματος που προέκυψε από την 6η Ολομέλεια της Κ.Ε. Το 1963, όμως, όταν στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα εκδηλώθηκε η διαφορά απόψεων ανάμεσα στο ΚΚΣΕ και στο Κ.Κ. Κίνας, συγκροτήθηκε από μερίδα πολιτικών προσφύγων το φιλοκινεζικό ΚΚΕ (μ-λ). Αργότερα αυτό το κόμμα συνδέθηκε με τους Μαοϊκούς (Ομάδα του περιοδικού «Αναγέννηση») εντός Ελλάδας και το 1966 εντάχθηκε η Οργάνωση Μαρξιστών Λενινιστών Ελλάδας (ΟΜΛΕ).
Για να έχει ο αναγνώστης εικόνα της εξέλιξης αυτού του χώρου στην Ελλάδα μέχρι τις αρχές του 1975, θα δώσουμε ορισμένα στοιχεία όπως καταγράφονται στο περιοδικό «Κριτική Συσπείρωση», στο πρώτο τεύχος (Απρίλιος 1975). Διαβάζουμε:
«1. Εκδοση της επιθεώρησης “Αναγέννηση” – Οχτώβρης του 1964.
2. Ιδρυση της “Προοδευτικής Πανσπουδαστικης Συνδικαλιστικής Παράταξης” (Π.Π.Σ.Π.) κι έκδοση του περιοδικού “Σπουδαστικός Κόσμος” – Μάης του 1966.
3. Εκδοση της εβδομαδιαίας εφημερίδας “Λαϊκός Δρόμος” – Γενάρης του 1967.
4. Ιδρυση της “Συνεπούς Πολιτικής Αριστερής Κίνησης” (Σ.Π.Α.Κ.) – Απρίλης του 1967.
5. Ιδρυση της “Οργάνωσης Μαρξιστών Λενινιστών Ελλάδας” (Ο.Μ.Λ.Ε.) κι έκδοση του “Πληροφοριακού Δελτίου της Ο.Μ.Λ.Ε.” – τέλη του 1967.
6. Ιδρυση του “Αγωνιστικού Μετώπου Ελλάδας” (Α.Μ.Ε.) – 1968, από την Ο.Μ.Λ.Ε.
7. Ιδρυση του “Αγωνιστικού Μετώπου Ελλήνων Εξωτερικού” (Α.Μ.Ε.Ε.) το 1968 από την Ο.Μ.Λ.Ε. κι έκδοση της επιθεώρησης “Λαϊκός Δρόμος” και αργότερα της εφημερίδας “Λαϊκή Ενότητα”, στο εξωτερικό.
8. Εκδοση της “Προλεταριακής Σημαίας”, οργάνου της Ο.Μ.Λ.Ε. – τέλη του 1968.
9. Ιδρυση της “Μαρξιστικής Λενινιστικής Κίνησης Ελλάδας (Μ.Λ.Κ.Ε.) κι έκδοση του “Πληροφοριακού Δελτίου της Μ.Λ.Κ.Ε.” – αρχές του 1970, ύστερα από διάσπαση στην Ο.Μ.Λ.Ε.
10. Ιδρυση του “Επαναστατικού Κομμουνιστικού Κινήματος Ελλάδας” (Ε.Κ.Κ.Ε.) κι έκδοση του “Κομμουνιστή”, οργάνου του Ε.Κ.Κ.Ε., στο εξωτερικό – μέσα του 1970. Μερική προέλευση από το Α.Μ.Ε.Ε. ύστερα από διάσπαση.
11. Ιδρυση του “Λαϊκού Δημοκρατικού Μετώπου Ελλάδας” (Λ.Δ.Μ.Ε.) κι έκδοση της “Επαναστατικής Φωνής”, οργάνου του Λ.Δ.Μ.Ε. – τέλη του 1970. Η μετωπική αυτή οργάνωση ιδρύθηκε από τη Μ.Λ.Κ.Ε. και διαλύθηκε από την ίδια στα μέσα του 1974.
12. Ιδρυση της μετωπικής οργάνωσης “Λαϊκή Εξουσία” (Λ.Ε.) – αρχές του 1972. Η μετωπική αυτή οργάνωση μετασχηματίστηκε στη “Μαρξιστική-Λενινιστική Κίνηση της Λαϊκής Εξουσίας” (Μ.Λ.Κ.Λ.Ε.) μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου κι έκδωσε το “Πληροφοριακό Δελτίο της Λ.Ε.” – τέλη του 1973.
13. Ιδρυση της “Οργάνωσης Ελλήνων Μαρξιστών Λενινιστών” (Ο.Ε.Μ.Λ.) κι έκδοση της “Κόκκινης Σημαίας”, οργάνου της Ο.Ε.Μ.Λ. – 1972. Η Ο.Ε.Μ.Λ. προήλθε από την ομάδα που εξέδιδε την “Πρωτοπορία” στη Δ. Γερμανία κι είχε σχηματιστεί από διάσπαση στο Α.Μ.Ε.Ε. το 1968.
14. Ιδρυση της “Αντιφασιστικής-Αντιιμπεριαλιστικής Σπουδαστικής Παράταξης Ελλάδας” (Α.Α.Σ.Π.Ε.) από το Ε.Κ.Κ.Ε. – τέλη του 1972.
15. Ιδρυση του “Επαναστατικού Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου” (Ε.Ε.Α.Μ.) – τέλη του 1973, ύστερα από διάσπαση στην Ο.Μ.Λ.Ε. (αρχικά Ε.Λ.Α.Μ.).
16. Ιδρυση της “Κίνησης Ελλήνων Μαρξιστών-Λενινιστών” (Κ.Ε.Μ.Λ.). Η Κ.Ε.Μ.Λ. δρούσε σαν ομάδα μαρξιστών λενινιστών περίπου δύο χρόνια ύστερα από διάσπαση στην Ο.Μ.Λ.Ε.
17. Επανέκδοση της εβδομαδιαίας εφημερίδας “Λαϊκός Δρόμος” από την Ο.Μ.Λ.Ε. – Σεπτέμβρης του 1974.
18. Επανασύσταση της Π.Π.Σ.Π. από την Ο.Μ.Λ.Ε. κι επανέκδοση του “Σπουδαστικού Κόσμου” – μέσα και τέλη αντίστοιχα του 1974.
19. Ιδρυση της “Προοδευτικής Εργατικής Συνδικαλιστικής Παράταξης” (Π.Ε.Σ.Π.) από την Ο.Μ.Λ.Ε. – τέλη του 1974.
20. Ιδρυση της “Ενωσης Πάλης Αριστερών Σπουδαστών” (Ε.Π.Α.Σ.) από το Ε.Ε.Α.Μ. – μέσα του 1974.
21. Εκδοση της εβδομαδιαίας εφημερίδας “Νέοι Αγώνες” από το Ε.Ε.Α.Μ. – τέλη του 1974. Η έκδοσή της διακόπηκε μετά από ορισμένα φύλλα.
22. Μετονομασία της Ο.Ε.Μ.Λ. σε “Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας – Μαρξιστικό-Λενινιστικό” (Κ.Κ.Ε.- Μ.Λ.) κι έκδοση της επιθεώρησης “Κόκκινη Σημαία” – τέλη του 1974.
23. Ιδρυση της “Ομάδας Προλεταριακής Αριστεράς” (Ο.Π.Α.) – αρχές του 1975.
24. Ιδρυση της “Αντιιμπεριαλιστικής Αντιφασιστικής Συνδικαλιστικής Παράταξης Ελλήνων Τεχνικών” (Α.Α.Σ.Π.Ε.Τ.) από το Ε.Κ.Κ.Ε. – αρχές του 1975».
Οπως αναφέρουν οι συντάκτες του προαναφερόμενου πίνακα, σε αυτόν υπάρχουν ελλείψεις κι ενδεχομένως λάθη. Εχει όμως τη δική του αξία καθώς καταγράφει την πορεία του μαοϊκού χώρου μέχρι τις αρχές της Μεταπολίτευσης. Εκείνο που χρειάζεται να κρατήσουμε είναι ότι οι δύο βασικές Μαοϊκές Οργανώσεις είναι η ΟΜΛΕ και το ΕΚΚΕ.
Η ΟΜΛΕ –πέραν των παλιότερων διασπάσεων που γνώρισε– διασπάστηκε τον Οκτώβριο του 1976 στο συνέδριό της για τον μετασχηματισμό της σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος (μαρξιστικό – λενινιστικό). Από τη διάσπαση προέκυψαν δύο κόμματα: το ΚΚΕ (μ-λ) και το Μ-Λ ΚΚΕ, τα οποία γνωρίσαν κι εκείνα στη συνέχεια διασπάσεις και μέσα από διάφορες ανασυγκροτήσεις υπάρχουν και σήμερα.
Το ΕΚΚΕ, πέραν των άλλων, γνώρισε δύο απανωτές διασπάσεις, το 1979 και το 1980, με αποτέλεσμα να χάσει τη συντριπτική πλειοψηφία των μελών του. Στη συνέχεια γνώρισε διάφορες διασπάσεις, συμμετείχε σε διάφορα συμμαχικά σχήματα και τελικά αποτέλεσε μία από τις οργανώσεις που συγκρότησαν την ΑΝΤΑΡΣΥΑ.
Στην εποχή της ρευστότητας
Η Αριστερά στην Ελλάδα και την υπόλοιπη Ευρώπη μπαίνει σε κρίση ήδη από τη δεκαετία του 1980. Η παρακμή της Σοβιετικής Ενωσης και, μετά, η κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων, η άνοδος των σοσιαλιστικών κομμάτων στην εξουσία σε πολλές δυτικοευρωπαϊκές χώρες και –ίσως το πιο σημαντικό– οι κοινωνικές αλλαγές που προκάλεσε ο νεοφιλελευθερισμός, συρρίκνωσαν τη δύναμη των ευρωπαϊκών κομμουνιστικών κομμάτων
Του Πολυμέρη Βόγλη*
Η ιστορία της Αριστεράς στην Ελλάδα και την υπόλοιπη Ευρώπη στον 20ό και τον 21ο αιώνα έχει σημαδευτεί από διασπάσεις, αποχωρήσεις και μεγάλες εσωκομματικές συγκρούσεις. Κάποιοι βλέπουν τις διασπάσεις ως δομικό στοιχείο της ιστορίας της Αριστεράς και υποστηρίζουν ότι η «παθογένεια» των διασπάσεων εμποδίζει την Αριστερά να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις εξελίξεις στον ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. τους τελευταίους μήνες.\
Από ιστορική σκοπιά, οι διασπάσεις δεν είναι όλες οι ίδιες. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα οι διασπάσεις και οι εσωκομματικές συγκρούσεις στην κομμουνιστική Αριστερά προσδιορίζονταν από τις εξελίξεις στη Σοβιετική Ενωση και είχαν σημείο αναφοράς το σοβιετικό μοντέλο. Ας θυμηθούμε την εμφάνιση της αριστερής αντιπολίτευσης στα χρόνια του σταλινισμού, τις κατακλυσμιαίες αλλαγές που έφερε το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ το 1956 ή την εμφάνιση του ρεύματος του ευρωκομμουνισμού.
Η διάσπαση του ΚΚΕ, το 1968, είχε άλλες αφετηρίες αλλά τελικά οδήγησε στη δημιουργία ενός φιλοσοβιετικού και ενός ανανεωτικού κομμουνιστικού κόμματος. Επιπλέον, επειδή οι κρίσεις και οι διασπάσεις μέχρι τη δεκαετία του 1980 είχαν σημείο αναφοράς τη Σοβιετική Ενωση, είχαν και ιδιαίτερα έντονο ιδεολογικό περιεχόμενο. Η αμφισβήτηση ή η υπεράσπιση του σοβιετικού μοντέλου για να θεωρείται θεμελιωμένη έπρεπε να βασίζεται στην επίκληση των «κλασικών» (Μαρξ, Ενγκελς, Λένιν) ή μεταγενέστερων μαρξιστών θεωρητικών.
Η Αριστερά στην Ελλάδα και την υπόλοιπη Ευρώπη μπαίνει σε κρίση ήδη από τη δεκαετία του 1980. Η παρακμή της Σοβιετικής Ενωσης και, μετά, η κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων, η άνοδος των σοσιαλιστικών κομμάτων στην εξουσία σε πολλές δυτικοευρωπαϊκές χώρες και –ίσως το πιο σημαντικό– οι κοινωνικές αλλαγές που προκάλεσε ο νεοφιλελευθερισμός, συρρίκνωσαν τη δύναμη των ευρωπαϊκών κομμουνιστικών κομμάτων, τα οποία βρέθηκαν μπροστά σε ένα δίλημμα: είτε της υπεράσπισης της ιδεολογικής και πολιτικής ταυτότητας της Αριστεράς είτε της μετατόπισης προς το Κέντρο.
Το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα επέλεξε το πρώτο και είδε τη δύναμή του να συρρικνώνεται δραματικά, χάνοντας παράλληλα τα ερείσματα στην εργατική τάξη. Το άλλοτε πανίσχυρο Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα επέλεξε το δεύτερο. Το 1989, μετονομάστηκε σε Δημοκρατικό Κόμμα της Αριστεράς και μπήκε σε μια πολύχρονη πορεία διασπάσεων, προσχωρήσεων και μεταμορφώσεων, καταλήγοντας στο σημερινό Δημοκρατικό Κόμμα, το οποίο αποτελεί μεν μια αξιόλογη πολιτική δύναμη, αλλά χωρίς αναφορά στην Αριστερά.
Ενώ η Αριστερά στην Ευρώπη φαινόταν να εξαφανίζεται, στην Ελλάδα, παρά τη μείωση της δύναμής της, έδειξε ανθεκτικότητα. Η ανθεκτικότητα οφειλόταν, σε μεγάλο βαθμό, στη διατήρηση και υπεράσπιση μιας αριστερής πολιτικής ταυτότητας. Η ανθεκτικότητα δεν σήμαινε και την αποφυγή διασπάσεων. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 ο χώρος της Αριστεράς μπήκε σε παρατεταμένη κατάσταση ρευστότητας, η οποία, με περιόδους έντασης και ύφεσης, συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Η ρευστότητα αυτή σε μεγάλο βαθμό οφείλεται, μεταξύ άλλων, στο ότι μετά την αποτυχία του σοβιετικού μοντέλου, που για δεκαετίες λειτουργούσε ως σημείο αναφοράς, δεν μπόρεσε να διαμορφώσει μια συνεκτική, πειστική και πλειοψηφική αριστερή πρόταση απέναντι στον νεοφιλελευθερισμό.
Πολλοί συνδέουν την πρόσφατη διάσπαση με τη συντριβή στις διπλές εκλογές του 2023. Η συρρίκνωση της εκλογικής δύναμης συχνά προκαλεί διαφωνίες που μπορεί να οδηγήσουν σε διασπάσεις, αλλά δεν ισχύει πάντα κάτι τέτοιο. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι το 2015, όταν ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν στην εξουσία, υπήρξε ένα πολύ μεγάλο κύμα αποχωρήσεων.
Η διάσπαση του ΣΥΡΙΖΑ, τους τελευταίους μήνες, δεν συνδέεται μόνο με το πρόσφατο κακό εκλογικό αποτέλεσμα και τις αντιδράσεις απέναντι στη νέα ηγεσία, αλλά με το «θολό» πολιτικό στίγμα του, δηλαδή την απουσία μιας συνεκτικής, πλειοψηφικής πρότασης απέναντι στον νεοφιλελευθερισμό. Στα χρόνια της βαθιάς οικονομικής κρίσης, η αντιμνημονιακή πολιτική, συγκυριακά, επέτρεψε στον ΣΥΡΙΖΑ να αναδειχθεί σε πλειοψηφική δύναμη, αλλά, όταν η κρίση υποχώρησε, φάνηκε η έλλειψη ενός προγράμματος αριστερής διακυβέρνησης. Επιπλέον, φάνηκε η πολιτική και κοινωνική συνθήκη που επικρατεί στη χώρα, δηλαδή η ιδεολογική ηγεμονία της Δεξιάς και η συντηρητικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας.
Σε αυτή τη συγκυρία εντεινόμενης ρευστότητας, η επεξεργασία μιας συνεκτικής και πλειοψηφικής αριστερής πρότασης υπερβαίνει έναν στενά νοούμενο πολιτικό χρόνο και χώρο. Σημαίνει την αμφισβήτηση του «καθεστώτος αλήθειας» που έχει εμπεδώσει στην κοινωνία ο νεοφιλελευθερισμός. Σημαίνει τη στροφή της Αριστεράς στην κοινωνία, μέσα από τη συμμετοχή των λαϊκών τάξεων στη διαμόρφωση της πολιτικής του μέλλοντός τους. Σε άλλες ιστορικές περιόδους, θα υποστήριζε κανείς ότι χρειάζεται χρόνος για να γίνουν αυτά και να «ωριμάσουν» οι συνθήκες, αλλά, στην εποχή των πολυκρίσεων που ζούμε, το απρόβλεπτο έχει γίνει η νέα κανονικότητα. Και, τελικά, ίσως η ρευστότητα να αποδειχθεί απαραίτητη για να δημιουργηθεί μια νέα δυναμική στην Αριστερά.
*Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Πηγή: efsyn.gr
