Ο πολυσχιδής Ανδρέας Εμπειρίκος, ο υπερρεαλιστής ποιητής και εξέχουσα μορφή της περίφημης Γενιάς του ’30, ο ψυχαναλυτής, ο μανιώδης φωτογράφος, ο συγγραφέας του εμβληματικού Μέγα Ανατολικού -του έργου που αγαπήθηκε σφόδρα και επικρίθηκε σφόδρα- έφυγε από τη ζωή σαν σήμερα, στις 3 Αυγούστου 1975, σε ηλικία 74 ετών.
Υπήρξε ο εισηγητής του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα (με ορόσημο την Υψικάμινο) και ένας από τους πρώτους Έλληνες ψυχαναλυτές -εάν όχι ο πρώτος ψυχαναλυτής στην Ελλάδα. Έντονη επίδραση στη σκέψη και τη γραφή του άσκησε η φροϋδική θεωρία, η οποία τον οδήγησε σε μια γραφή που βασίζεται στον ελεύθερο συνειρμό και την άμεση έκφραση συναισθημάτων χωρίς τη διαμεσολάβηση της λογικής σκέψης (αυτόματη γραφή).
… Η Υψικάμινος αποτελείται από μια σειρά σύντομων πεζών κειμένων γραμμένων, καθώς δηλώνει ο συγγραφέας, με τη μέθοδο της ‘αυτόματης γραφής’. Οι φράσεις σχηματίζονται συνειρμικά και δεν ακολουθούνται βέβαια οι κανόνες της συμβατικής ποιητικής και σύνταξης. Το υποσυνείδητο απορρίπτει τη λογοκρισία του έλλογου, ενώ φαινομενικά ο λόγος αναπτύσσεται εξαρθρωμένος και δίχως έναν κεντρικό άξονα. Μια πιο προσεκτική ανάγνωση όμως αποκαλύπτει κάποιον εννοιολογικό πυρήνα αρκετά συγκεκριμένο. Μια λέξη μπορεί να υποκρύπτει μια συνωνυμία, κάποιον ευφημισμό, έναν απώτερο υπαινιγμό που μπορεί να αποτελέσει το κλειδί για την ερμηνεία ολόκληρου του κειμένου…» (Mario Vitti, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2003).
Ο Μέγας Ανατολικός, το έργο ζωής του Εμπειρίκου, άρχισε να γράφεται το 1945 και ολοκληρώθηκε με ενδιάμεσες φάσεις το 1970. Εκδόθηκε για πρώτη φορά μετά τον θάνατο του σε οκτώ τόμους. Το μυθιστόρημα αποτελείται από 100 κεφάλαια, που συγκροτούν πέντε μέρη και θεωρείται το μεγαλύτερο και τολμηρότερο μυθιστόρημα της ελληνικής γλώσσας. Το θέμα του μυθιστορήματος είναι το παρθενικό ταξίδι του υπερωκεανείου «Μέγας Ανατολικός» από την Αγγλία στην Αμερική, τον Μάιο του 1867. Επιβάτες πάσης τάξεως και επαγγέλματος και πλήρωμα διαπλέουν τον Ατλαντικό μέσα στην ηδονική Κιβωτό, απολαμβάνοντας όλες τις μορφές του έρωτα άνευ ορίων και άνευ όρων. Επηρεασμένοι από έναν πρωτογενή ερωτισμό που εκλύει το ίδιο το υπερωκεάνειο, ζουν, κατά τον δεκαήμερο πλου, την απόλυτη ελευθερία και ηδονή για να καταλήξουν σε μια ανώτατη μορφή αθωότητας και ευτυχίας.
Ο Οδυσσέας Ελύτης γράφει για τον Μεγάλο Ανατολικό ότι η απώτερη αξία του δεν βρίσκεται στα περιγραφόμενα, «βρίσκεται στην παναγαθοσύνη του ποιητή που διαχέεται πάνω στους χαρακτήρες και στις πράξεις των πλέον διαφορετικών τύπων του έργου, πρωταγωνιστών ή κομπάρσων, και αναεκπέμπεται αδιάκοπα στον αναγνώστη σαν ένα είδος ευλογίας. […] Ο Μέγας Ανατολικός ναυπηγήθηκε με τα υλικά του ψυχαναλυτή στις δεξαμενές ενός οραματιστή και προφήτη».
Ο Εμπειρίκος πέθανε στην Κηφισιά στις 3 Αυγούστου 1975 από καρκίνο του πνεύμονα. Ήταν 74 χρονών.
Το 2006 ανακαλύφθηκε το χαμένο προπολεμικό αρχείο του ποιητή, με φωτογραφίες και επιστολές, μία εκδοχή της Ενδοχώρας και των Γραπτών, τη μοναδική σωζώμενη, δακτυλόγραφη μορφή της Υψικαμίνου, το κείμενο της περίφημης διάλεξης Περί Σουρρεαλισμού, αλλά και τα προ του 1935 ποιήματα, τα οποία συγκροτούν μία συλλογή με τίτλο Προϊστορία ή Καταγωγή -τα πρωτότυπα χειρόγραφα βρέθηκαν στις περίφημες βαλίτσες της μητέρας του, που ανακαλύφτηκαν στην αποθήκη του σπιτιού του.
Δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Εμπειρίκου, το 1977, ο Οδυσσέας Ελύτης έγραψε το δοκίμιο «Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο», ένα σχετικά ολιγοσέλιδο κείμενο στο μέγεθος νουβέλας. Το περιεχόμενό του είναι ένας συνδυασμός της βιογραφίας και των έργων του Εμπειρίκου, της φιλίας των δύο ποιητών και εν τέλει της ίδιας της ποίησης. Στα Ανοιχτά χαρτιά ο Ελύτης περιγράφει την πρώτη του συνάντηση με τον Ανδρέα Εμπειρίκο, μόλις εικοσιτεσσάρων ετών ο ίδιος και τριαντατεσσάρων ο Εμπειρίκος, το 1935: «Η συνδιάλεξή μας ήταν περισσότερο μια σειρά από επιφωνήματα εκπλήξεων παρά ένας κανονικός διάλογος. Εγώ έβλεπα στο πρόσωπό του ένα πλάσμα περίπου μυθικό που είχε φάει και πιει με τους θεούς μου. Εκείνος, πάλι, το απροσδόκητο λαχείο ενός νέου ομοϊδεάτη μέσα στη φιλολογική έρημο των Αθηνών. Ήταν γραφτό, ήταν φυσικό μάλλον, να γίνουμε φίλοι. Φίλοι, με μια φιλία που, μολονότι διήνυσε, όπως θα έλεγε ο Κάλβος, ‘το τέταρτον του αιώνος’, δεν κινδύνεψε ποτέ από τίποτε, ούτε για μια στιγμή. Την πρώτη γέφυρα την είχε ρίξει ο Υπερρεαλισμός».
Να παραθέσουμε ένα απόσπασμα από το ”Τριαντάφυλλα στο Παράθυρο”:
”…Σκοπός της ζωής μας είναι η αγάπη. Σκοπός της ζωής μας είναι η ατελεύτητη μάζα μας. Σκοπός της ζωής μας είναι η λυσιτελής παραδοχή της ζωής μας και της κάθε μας ευχής εν παντί τόπω εις πάσαν στιγμήν εις κάθε ένθερμον αναμόχλευσιν των υπαρχόντων. Σκοπός της ζωής μας είναι το σεσημασμένον δέρας της υπάρξεώς μας”.
* Πληροφορίες από wikipedia
