* Γράφει ο Κώστας Δουζίνας – Στα πρόσφατα άρθρα παρουσιάσαμε γενικές αρχές και αξίες για την αριστερά του 21ου αιώνα. Προχωράμε τώρα σε επιμέρους πλευρές, ξεκινώντας από το αριστερό κόμμα. Οι πολιτικές μορφές και θεσμοί αναδύονται σε συγκεκριμένες συγκυρίες και απαντούν στις κοινωνικές ανάγκες.
Η σημερινή κομματική μορφή ανάγεται στην περίοδο της παραγωγικής και πολιτικής διαδικασίας των αρχών του 20ου αιώνα. Τα σοσιαλδημοκρατικά και κομμουνιστικά ήταν δημιουργήματα της βιομηχανικής επανάστασης και πολιτική έκφραση της επέκτασης της δημοκρατίας. Ο συγκεντρωτικός και κυκλικός τους χαρακτήρας αντιστοιχούσε στην οργάνωση της εργασίας σε μεγάλους χώρους (εργοστάσια, εργοτάξια, μεγάλες αγροτικές μονάδες και πλοία) και της πολιτικής στη Βουλή, την κυβέρνηση, τα συνδικάτα, τα κομματικά γραφεία και την τοπική αυτοδιοίκηση. Η χωρική συγκέντρωση συμπληρώνονταν με τη συμπύκνωση του πολιτικού χρόνου γύρω από περιοδικές εκδηλώσεις, όπως οι διάφορες εκλογές, οι επέτειοι, οι μεγάλες εργατικές κινητοποιήσεις – απεργίες, διαδηλώσεις, πορείες.
Έργο των αριστερών κομμάτων ήταν να προωθούν τα συμφέροντα των εργαζομένων, να απομυθοποιούν την κυρίαρχη ιδεολογία και να προετοιμάζουν την ριζική αλλαγή. Η λογική της αντιπροσώπευσης οδήγησε στην πυραμιδωτή οργάνωση με μια πλατιά βάση μελών και σταδιακά μικρότερα όργανα μέχρι την κεντρική επιτροπή και την ηγεσία. Ο πολιτικός επιστήμονας Μάρκο Ρεβέλι υποστήριξε ότι το μαζικό κόμμα ήταν το πολιτικό ισοδύναμο του εργοστασίου της φορντικής παραγωγής. Υπέφερε από «γιγαντισμό» και από συνεχή εναγώνια προσπάθειά «προσηλυτισμού» και ενσωμάτωσης μεγάλου αριθμού μελών σε σταθερές και μόνιμες δομές. Η λέξη «προσηλυτισμός» είναι ενδιαφέρουσα. Υποδεικνύει την θρησκευτική καταγωγή της κομματικής μορφής και ιδεολογίας και τον εκκλησιαστικό τρόπο οργάνωσης της ιεραρχικής του δομής.
Το μαζικό κόμμα οργανώθηκε λοιπόν ως ένα εργοστάσιο. Η ηγεσία αποφασίζει την κατεύθυνση ή τη «γραμμή», τα μεσαία στελέχη τη διαχέουν στις κομματικές οργανώσεις και αυτές αναλαμβάνουν να τη διαδώσουν στην κοινωνία. Η πολιτική και ιδεολογική δουλειά ακολουθούσε τα κριτήρια αποτελεσματικότητας και εξορθολογισμού του Τειλορισμού. Τα μέλη λειτουργούν ως οι εργαζόμενοι στη γραμμή συναρμολόγησης, τα στελέχη είναι τεχνικοί παραγωγής και τοπικοί managers και η κεντρική επιτροπή το εταιρικό διοικητικό συμβούλιο. Τα κομμουνιστικά κόμματα του 20ου αιώνα, συχνά στην παρανομία, έδιναν βέβαια μεγαλύτερη σημασία στην ιδεολογική καθαρότητα και πειθαρχία των μελών παρά στον αριθμό τους.
Παρακμή των κομμάτων
Αλλά η εργασία έχει αλλάξει ριζικά καθώς προχωρούμε σταδιακά στην άυλη παραγωγή που στηρίζεται σε δικτυώσεις μεταξύ αγνώστων, σε οριζόντιες συνεργασίες, σε πλαστικές και συνεχείς επικοινωνίες. Η επιστήμη, η νοητική εργασία και δικτύωση, οι ιδέες, τα συναισθήματα και οι λέξεις, αποκτούν άμεση υλική και εμπορική πραγματικότητα στην οικονομία των υπηρεσιών. Η ψηφιακή οικονομία, η επικοινωνία, η παιδεία και επιμόρφωση, τα logistics και οι μεταφορές, η εστίαση, η συναισθηματική και ψυχολογική υποστήριξη ευάλωτων προσώπων αποτελούν καίριους χώρους οικονομικής δραστηριότητας. Η πολιτική αποκεντρώνεται και ασκείται σε διάφορους χώρους, στη δουλειά, τη γειτονιά, τις κοινωνικές και πολιτισμικές δραστηριότητες και στις ψηφιακές επικοινωνίες. Έχουμε νέες θεματικές και ευέλικτες μορφές λαϊκών κινητοποιήσεων και πολιτικής δράσης, δίκτυα αλληλεγγύης, οργανώσεις για πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, κινήματα ταυτοτήτων και πολιτισμού, πρωτοβουλίες κοινωνικής οικονομίας, ποικίλες μονοθεματικές καμπάνιες.
Η κλασική κομματική μορφή βρίσκεται λοιπόν σε αναντιστοιχία με την κοινωνική αναπαραγωγή και υποχωρεί παντού. Μόνο 4% όσων ψηφίζουν στη Δυτική Ευρώπη είναι κομματικά μέλη. Το κυβερνών Συντηρητικό κόμμα στην Βρετανία έχει 170.000 μέλη, ενώ μόνο 140.00 μέλη ψήφισαν στις πρόσφατες προκριματικές εκλογές του ιστορικού δεξιού κόμματος της Γαλλίας. Τα κόμματα φθίνουν, χάνουν μέλη και μεταμορφώνονται σε επιχειρήσεις με δημόσιες σχέσεις, επικοινωνιολόγους και λομπίστες. Έγιναν χώροι υψηλής έντασης κεφαλαίου όχι εργασίας, οι εθελοντές αφισοκολλητές εξαφανίστηκαν. Πρέπει επομένως να αυξήσουν τα έσοδα τους. Προσφορότερος τρόπος είναι η πώληση πολιτικής επιρροής και προστασίας. Έτσι τα κόμματα έγιναν ένας από του πιο βασικούς μηχανισμούς διαφθοράς, διαπλοκής και μη εξυπηρετούμενων δανείων. Μεγάλοι ηγέτες όπως ο Κράξι, ο Κολ, ο Σιρακ, ο Σαρκοζί, ο Κούρτς αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τον δημόσιο βίο καταδικασμένοι η απαξιωμένοι για την συμμετοχή τους σε υποθέσεις διαφθοράς και δωροδοκίας προς όφελος των κομμάτων τους. Ο Ισπανός πρωθυπουργός Ραχόι έχασε την εξουσία μετά την καταδίκη 29 στελεχών και του ταμία του Λαϊκού κόμματος σε 351 χρόνια φυλάκισης για διαφθορά. Σε μας στελέχη του ΠΑΣΟΚ καταδικάστηκαν για τις κομματικές μίζες.
Ψηφιακή δημοκρατία
Ο νεοφιλελευθερισμός αντικατάστησε το μαζικό με το τηλεοπτικό κόμμα. Αντί για εργοστάσιο, το τηλεοπτικό κόμμα μοιάζει με εταιρεία επικοινωνίας ή μάρκετινγκ. Ο Silvio Berlusconi με το Forza Italia και η Νέα Δημοκρατία του Μητσοτακη αποτελούν χαρακτηριστικές περιπτώσεις. Η Αριστερά ούτε θέλει ούτε μπορεί να γίνει τηλεοπτικό κόμμα που σημαίνει μονόδρομο λειτουργίας και πληροφόρησης από τα πάνω προς τα κάτω. Αλλά δεν μπορούμε να γυρίσουμε στο παρελθόν και στο μαζικό και πυραμιδωτό κόμμα. Πρέπει να μεταφέρουμε στην πολιτική τις δεξιότητες και πρακτικές που μαθαίνουμε για τη δουλειά μας. Πρέπει να βελτιώσουμε την υπολειτουργούσα κομματική δημοκρατία. Απάντηση δεν είναι ο περιορισμός του στην κοινοβουλευτική λειτουργία και τη δημιουργία πολιτικών μπλοκ εξουσίας. Απάντηση στην παρακμή του παραδοσιακού κομματικού φαινομένου αποτελεί η προσπάθεια να δημιουργήσουμε ένα κόμμα «νέου τύπου» που θα ανταποκρίνεται στην κοινωνική οργάνωση.
Το κόμμα πρέπει να εγκαταλείψει την κομματική ασφάλεια της επετηρίδας, να έχει εύπλαστη μορφή, πορώδεις παρυφές και διαφανείς διαδικασίες που επιτρέπουν τη συνεχή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Αφήνοντας την ασφάλεια της ρουτίνας, να γίνει εργαστήρι δομών, ιδεών, μεθόδων. Οι κλασικές οργανώσεις μελών παραμένουν βασική δομή αλλά αποκτούν υβριδική μορφή. Η χρήση ψηφιακών μέσων δεν είναι αναπόδραστο αποτέλεσμα της τεχνολογικής εξέλιξης ούτε κάποια μονομανία των τεχνολογικά εγγράμματων. Αποτελεί αλλαγή της γνωσιακής οργάνωσης. Μια από τις βασικές αρχές του θεμελιωτή του νεοφιλελευθερισμού Χάγιεκ είναι ότι ο μηχανισμός προσφοράς και ζήτησης με τα εκατομμύρια των ατομικών επιλογών επιτρέπει τη συγκέντρωση πληροφοριών για τις κοινωνικές ανάγκες και την εξυπηρέτηση τους. Έτσι αποφεύγεται ο πειρασμός του κρατικού προγραμματισμού που οδηγεί στο «κράτος πατερούλη» και τον αυταρχισμό. Το λάθος της άποψης είναι γνωστό: το κράτος δημιουργεί και αστυνομεύει την «ελεύθερη» αγορά. Αλλά η συλλογή μεγάλου αριθμού πληροφοριών είναι σημαντική για τον προγραμματισμό της οικονομίας.
Οι νέες τεχνολογίες επιτρέπουν στο κόμμα να συγκεντρώνει και να επεξεργάζεται ένα μεγάλο αριθμό πληροφοριών, απόψεων και προτάσεων για τις ανάγκες των πολιτών και να γίνει ένας πραγματικός «συλλογικός διανοούμενος». Η Δεξιά οργανώνει focus groups, η Αριστερά οργανώνει την κοινωνία. Οι ψηφιακές πλατφόρμες επιτρέπουν την οργάνωση θεματικών συζητήσεων είτε με γενικά αντικείμενα – το περιβάλλον, την παραγωγική ανασυγκρότηση, την εργασία και την προστασία της – είτε πιο εξειδικευμένα και τοπικά. Οι πλατφόρμες πρέπει να είναι ανοικτές σε γνώστες των θεμάτων που δεν είναι μέλη του κόμματος. Έτσι ο διάλογος υπερβαίνει τα στενά κομματικά πλαίσια, πλουτίζεται από την γνώση και σοφία της κοινωνίας αλλά ταυτόχρονα δίνει λόγο στους πολίτες. Τα πορίσματα και οι προτάσεις της διαβούλευσης προωθούνται για υιοθέτηση και εφαρμογή. Μια άλλη πρωτοβουλία συμπληρώνει τις οργανώσεις μελών με φυσικούς ή ηλεκτρονικούς «κύκλους φίλων» που συμμετέχουν σε κομματικές διαδικασίες και έχουν το δικαίωμα υποβολής προτάσεων και ανάληψης πρωτοβουλιών.
Η πρωτοβουλία του iSYRIZA ήταν στην σωστή κατεύθυνση αλλά δεν άνοιξε το κόμμα σε διαβούλευση με τα μέλη και τους πολίτες. Υπάρχουν ακόμη πολιτικές και θεωρητικές αντιρρήσεις στην εφαρμογή της άμεσης δημοκρατίας στο κόμμα. Πολιτικά, γιατί κάτι τέτοιο θα περιόριζε την κυριαρχία των τάσεων και βαρονιών στις κομματικές διαδικασίες. Από τη στιγμή που ανακοινώθηκε η ημερομηνία του συνεδρίου, οι κομματικές λειτουργίες επικεντρώθηκαν στην καταγραφή της δύναμης των τάσεων, κάτι που εμφανίστηκε με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο στην σύνθεση των επιτροπών προετοιμασίας του συνεδρίου. Θεωρητικά, απόψεις για τα «αντικειμενικά» ταξικά συμφέροντα, την αιτιακή σχέση βάσης και εποικοδομήματος, ή την ιδεολογία ως «ψευδή συνείδηση» υποστηρίζουν την επιμονή στην κλασική κομματική οργάνωση.
Αλλά οι μεταφυσικές βεβαιότητες και τα επιστημολογικά πιστεύω του 20ού αιώνα έχουν κλονιστεί. Η αλήθεια στην πολιτική δεν αντιμετωπίζεται ως αντικατοπτρισμός της πραγματικότητας αλλά ως στράτευση για την αλλαγή της. Συνακόλουθα, βασικές θέσεις του ορθόδοξου μαρξισμού́ αλλά και της πολιτικής επιστήμης, που θεμελιώνονταν στη λογική της αντιπροσώπευσης, υποχωρούν. Οι πολίτες του 21ου αιώνα δεν επιθυμούν να αντιπροσωπεύονται αλλά να «προσωπεύονται», να είναι παρόντες στη λήψη αποφάσεων για θέματα που τους αφορούν. Το ψηφιακό συμπλήρωμα του κόμματος αποσκοπεί στην ενδυνάμωση και εμβάθυνση της απισχνασμένης δημοκρατικής του λειτουργίας. Έτσι η λειτουργία του κόμματος γίνεται πρότυπο και προϊδεασμός της κοινωνικής αλλαγής.
* Ανάλυση του Κώστα Δουζίνα στο tvxs.gr
* Ο Κώστας Δουζίνας είναι Έλληνας ακαδημαϊκός και πρώην βουλευτής εκλεγμένος με τον ΣΥΡΙΖΑ