Ένα από τα πιο δημοφιλή, αν και από τα λιγότερο επιστημονικά, τμήματα της ιστορικής φιλολογίας, είναι το λεγόμενο what if. Δηλαδή, συνοπτικά, τι θα είχε συμβεί στην Ιστορία εάν μια μικρή λεπτομέρεια είχε εξελιχθεί διαφορετικά. Φυσικά, η συζήτηση αυτή είναι, στην πραγματικότητα, παράλογη και πάντως ατέρμονη: η γνωστή περιγραφή της θεωρίας του χάους, με το πέταγμα της πεταλούδας στον Αμαζόνιο που προκαλεί σεισμό στην Κίνα, είναι ενδεικτική. Στην πράξη, η παραϊστορική αυτή μέθοδος ασχολείται με το πώς θα είχε κινηθεί η Ιστορία αν είχαν εξελιχθεί διαφορετικά κάποια γεγονότα στο τελευταίο τους στάδιο. Αν είχε πετύχει η επιχείρηση Βαλκυρία και είχε σκοτωθεί ο Χίτλερ, αν ο Ρούσβελτ είχε επιμείνει να διατηρήσει ως αντιπρόεδρό του τον Ουάλας αντί για τον Τρούμαν το 1944 ή, έστω, αν είχε ζήσει έναν χρόνο ακόμα, και άλλα αντίστοιχα.
Τα παραϊστορικά ερωτήματα
Ένα από τα ιστορικά γεγονότα που γεννά αντίστοιχες συζητήσεις είναι αυτό της απόπειρας δολοφονίας του Βλαντίμιρ Ίλιτς Λένιν από την Ουκρανίδα σοσιαλεπαναστάτρια Φανί Καπλάν, που έγινε στις 30 Αυγούστου 1918, στη Μόσχα, έξω από το πολεμικό εργοστάσιο Μίσελσον, στο οποίο είχε πραγματοποιήσει επίσκεψη. Η συζήτηση που ακολουθεί αυτό το γεγονός έχει ενδιαφέρον γιατί, στην πραγματικότητα, απασχολείται με τρία διαφορετικά σενάρια. Το ένα, δίχως αμφιβολία, είναι τι θα είχε συμβεί εάν η απόπειρα αυτή είχε πετύχει και ο Λένιν έπεφτε νεκρός από τις τρεις σφαίρες της Καπλάν.
Θα είχε κατορθώσει η εξουσία των Μπολσεβίκων να επιβιώσει ενός τέτοιου κτυπήματος, ακριβώς τη στιγμή που είχε αρχίσει να εδραιώνεται απέναντι όχι μόνο στο αστικό και ρεφορμιστικό μπλοκ της επανάστασης, που εξέφραζαν κυρίως οι Μενσεβίκοι, αλλά και στους επαναστάτες συμμάχους τους, αναρχικούς και Σοσιαλεπαναστάτες Εσέρους; Τα άλλα δύο ερωτήματα αφορούν όμως το τι θα είχε συμβεί, όχι αν η απόπειρα εκείνη είχε πετύχει, αλλά αν -αντίθετα- δεν είχε πραγματοποιηθεί. Διότι το αποτέλεσμα της αποτυχημένης απόπειρας της Καπλάν ήταν διπλό. Αφενός, αποτέλεσε το έναυσμα για την εξάπλωση της επαναστατικής ή κρατικής (ανάλογα με τη σκοπιά απ’ όπου το κοιτάζει κανείς) τρομοκρατίας των Μπολσεβίκων απέναντι στις υπόλοιπες επαναστατικές παρατάξεις, η οποία θεωρητικά θα συνεχιστεί μέχρι το 1922, αλλά πρακτικά δεν θα τελειώσει ποτέ και θα ενσωματωθεί στα χαρακτηριστικά του σοβιετικού καθεστώτος μέχρι το τέλος του.
Αφετέρου, η πραγματικότητα είναι ότι ο Λένιν μπορεί να επιβίωσε από την πολύ επικίνδυνη απόπειρα, αλλά δεν είδε ποτέ την υγεία του να αποκαθίσταται πλήρως, έχασε σταδιακά τον έλεγχο του Μπολσεβίκικου Κόμματος και τελικά πέθανε πεντέμισι χρόνια αργότερα, σε ηλικία μόλις 54 ετών, με τον Στάλιν να κυριαρχεί ήδη στον κομματικό μηχανισμό. Άραγε, αν η Φανί Καπλάν δεν είχε πυροβολήσει τρεις φορές τον Λένιν στο κεφάλι και στον πνεύμονα, θα είχε αποφευχθεί η καταφυγή της επανάστασης στον τρόμο και η μετατροπή της σε κομματική δικτατορία;
Και ακόμα, αν η υγεία του Λένιν δεν είχε τρωθεί τόσο πολύ, οδηγώντας τον σε πρόωρο θάνατο, θα είχε το επαναστατικό κίνημα συνεχίσει την πορεία του χωρίς να περάσει μέσα από το σταλινικό φαινόμενο; Οι απόψεις πάνω στο ζήτημα -δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς- διίστανται. Πραγματική απάντηση, ωστόσο, δεν θα υπάρξει ποτέ.
Τα γεγονότα
Η Φανί Καπλάν γεννήθηκε στο Ρόιντμαν της σημερινής Ουκρανίας, το 1890. Προερχόταν από μια φτωχή οικογένεια εβραϊκής καταγωγής. Έζησε τα επαναστατικά γεγονότα του 1905 στην Οδησσό, όπου πήγε σχολείο και δούλευε σε εργοστάσιο παραγωγής καπέλων, οργανωμένη στο κόμμα των Σοσιαλεπαναστατών (Εσέρων), που ήταν τότε με διαφορά το πιο μαζικό επαναστατικό κόμμα.
Ένα χρόνο μετά, συμμετείχε ενεργά στην απόπειρα δολοφονίας του ίδιου του Τσάρου στο Κίεβο, αλλά η βόμβα έσκασε πάνω της, η Καπλάν συνελήφθη μαζί με τον σύντροφό της και καταδικάστηκε σε ισόβια φυλάκιση στη Σιβηρία. Από την έκρηξη της βόμβας κληρονόμησε και πρόβλημα στα μάτια της και είχε εξαιρετικά αδύναμη όραση. Η Καπλάν απελευθερώθηκε τον Φεβρουάριο του 1917, μαζί με πάρα πολλούς ακόμα πολιτικούς καρατούμενους που είχαν πολεμήσει τον τσαρισμό, από τη μεταβατική κυβέρνηση του Κερέντσκι.
Τον Ιανουάριο του 1918, οι Μπολσεβίκοι και ο Κόκκινος Στρατός προχώρησαν στη διάλυση της Ρωσικής Εθνοσυνέλευσης, στην οποία πλειοψηφούσαν οι Εσέροι, προκειμένου η εξουσία να περάσει στην Κεντρική Επιτροπή των Σοβιέτ, που βρισκόταν υπό μπολσεβίκικο έλεγχο. Η πράξη αυτή οδηγεί σε οριστική ρήξη τους Μπολσεβίκους με τα μετριοπαθή επαναστατικά κόμματα (Εσέρους και Μενσεβίκους) – αν και όχι ακόμα με την λεγόμενη αριστερή πτέρυγα των Σοσιαλεπαναστατών και τους αναρχικούς.
Η διάλυση της Εθνοσυνέλευσης ήταν ο λόγος για τον οποίον η Φανί Καπλάν πλησίασε τον Λένιν στις 30 Αυγούστου και αφού τον φώναξε με το όνομά του, τον πυροβόλησε τρεις φορές. Η μία σφαίρα βρήκε τον ηγέτη των Μπολσεβίκων στην περίφημη τραγιάσκα του, οι άλλες δύο όμως έπληξαν ζωτικά όργανά του και σφηνώθηκαν η μία στον πνεύμονα και η άλλη στον ώμο.
Η αντίδραση του Λένιν
Διατηρώντας τις αισθήσεις του, ο Λένιν απαγόρευσε να τον μεταφέρουν στο νοσοκομείο, εκτιμώντας ότι σε αυτή την περίπτωση θα τον περιμένουν ή θα τον βρουν άλλοι Εσέροι προκειμένου να ολοκληρώσουν τη δολοφονία του. Μεταφέρθηκε κατευθείαν στο Κρεμλίνο, όπου εκλήθησαν γιατροί για να πραγματοποιήσουν την εγχείρηση και την αφαίρεση των σφαιρών από το σώμα του.
Η εκτέλεση της Καπλάν και η είσοδος στην εποχή της επαναστατικής τρομοκρατίας
«Ονομάζομαι Φανί Καπλάν. Πυροβόλησα σήμερα τον Λένιν. Το έκανα εθελοντικά, με δική μου απόφαση. Δεν θα σας πω από πού προμηθεύτηκα το περίστροφό μου. Πήρα την απόφαση να σκοτώσω τον Λένιν εδώ και καιρό. Τον θεωρώ προδότη της επανάστασης. Ήμουν εξόριστη στο Ακατούι επειδή συμμετείχα στην απόπειρα δολοφονίας του Τσάρου στο Κίεβο. Πέρασα εκεί επτά χρόνια σκληρής καταναγκαστικής εργασίας.
Ήμουν υποστηρίκτρια της Συντακτικής Συνέλευσης και παραμένω ακόμα τέτοια». Η Φανί Καπλάν κρατήθηκε και ανακρίθηκε τρεις μέρες από την Τσεκά στα γραφεία της μυστικής αστυνομίας. Από όσα υποστήριξε εκεί μένει αυτή η αρχική της δήλωση, είναι βέβαιο ωστόσο ότι καθ’ όλη την ανάκρισή της αρνήθηκε να κατονομάσει συνεργούς, ισχυριζόμενη ότι έδρασε μόνη της. Μία μέρα μετά το τέλος των ανακρίσεων, στις 3 Σεπτεμβρίου 1918, η Καπλάν εκτελέστηκε μέσα στα γραφεία της Τσεκά από τον αξιωματικό του ναυτικού Πάβελ Μάλκοφ, ο οποίος ανέφερε ότι «ποτέ στη ζωή μου δεν διατάχθηκα να επιβάλω μια ποινή τόσο δίκαιη όσο αυτή». Η διαταγή προέβλεπε, εκτός από την εκτέλεση, να μην μείνει κανένα ίχνος από το σώμα της Καπλάν.
Η εκτέλεση της Καπλάν αποτέλεσε στην πράξη την ακύρωση του νόμου για την κατάργηση της θανατικής ποινής, που είχε ψηφισθεί 10 μήνες νωρίτερα, στις 28 Οκτωβρίου 1917. Ωστόσο, δεν υπήρξε μόνο η Καπλάν θύμα αυτής της ακύρωσης. Πριν από το τέλος του 1919, υπολογίζεται ότι περίπου 6.000 άνθρωποι είχαν εκτελεστεί από την Τσεκά ως εχθροί της επανάστασης, μετά από συνοπτικές δίκες ή χωρίς καθόλου δίκη. Ανάμεσά τους πολλοί Σοσιαλεπαναστάτες, Μενσεβίκοι και αναρχικοί που είχαν συμμετάσχει στην επανάσταση.
Η καταστολή αυτή θα συνεχιζόταν αδιάκοπή μέχρι το 1921, τη συντριβή της ανταρσίας στη ναυτική βάση της Κροστάνδης και την ανακοίνωση του Νέου Οικονομικού Προγράμματος από τον Λένιν. Στην πραγματικότητα, η Ρωσική Επανάσταση έμπαινε για τα καλά στη δική της εποχής της τρομοκρατίας, στο πρότυπο της αντίστοιχης εξέλιξης στη Γαλλική Επανάσταση.
Θα είχε αποφευχθεί αυτή η εξέλιξη αν η Καπλάν δεν είχε αποπειραθεί να δολοφονήσει τον Λένιν; Είναι εξαιρετικά αμφίβολο. Η απόπειρα εναντίον του Λένιν δεν ήταν η μοναδική βίαιη ενέργεια κατά της μονοκομματικής εξουσίας των Μπολσεβίκων. Δύο εβδομάδες πριν, είχε δολοφονηθεί ο αρχηγός της Τσεκά στο Πέτρογκραντ Μωυσής Ουρίτσκι, γεγονός που είχε επίσης προκαλέσει ένα κύμα διώξεων – κυρίως ωστόσο εναντίον των Λευκών. Εντούτοις, οι διώξεις εναντίον των υπόλοιπων επαναστατικών κομμάτων είχαν επίσης αυξηθεί πριν και μετά τη διάλυση της Συντακτικής Συνέλευσης.
Θα είχε εμποδίσει ο Λένιν τη γενίκευση της τρομοκρατίας και την επικράτηση του σταλινισμού αν δεν είχε κλονισθεί η υγεία του; Η απάντηση διχάζει ακόμα και σήμερα τα ρεύματα της Αριστεράς. Δεν πρέπει όμως να λησμονούμε ότι η περίοδος της επαναστατικής τρομοκρατίας ξεκινά με τη συναίνεση όλων ανεξαιρέτως των ηγετών των Μπολσεβίκων -με την εξαίρεση της Αλεξάνδρας Κολοντάι- και ουσιαστικά ολοκληρώνεται ζώντος του Βλαντίμιρ Ίλιτς Ουλιάνοφ, γνωστότερου ως Λένιν.
* Ζωγραφική για το θέμα: M. G. Sokolov. «Η απόπειρα κατά της ζωής του Βλαντίμιρ Λένιν, Αυγ. 30, 1918», Κεντρικό Μουσείο Βλαντίμιρ Λένιν
Πηγή: avgi.gr